سه شنبه, ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۳ / ۰۶:۱۳:۰۸
ترمه بافی و ترمه یا تیرمه که واژه ای هندی و به معنی درخت سرو خمیده است. به پارچه ظریف و لطیفی گفته می شود که از دو سری نخ تار و پود که با دست بافت بافته شده باشد. به نحوی که پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراکم پودی آن زیاد […]
ترمه بافی و ترمه یا تیرمه که واژه ای هندی و به معنی درخت سرو خمیده است. به پارچه ظریف و لطیفی گفته می شود که از دو سری نخ تار و پود که با دست بافت بافته شده باشد. به نحوی که پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراکم پودی آن زیاد باشد،
جنس این پارچه نیز کرک، پشم یا ابریشم و طرح این پارچه ی دست باف و با ارزش، طرح های اصیل و سنتی ایران است.
ترمه ابتدا از پشم بافته می شد و پس از مدتی انواع نخی، زری و ابریشمی آن نیز به بازار آمد.
ترمه های ابریشمی به سبب مقاومت بیشتر در برابر بید و رطوبت، طرفداران بیشتری پیدا کرد.
تاریخچه دقیقی برای هنر ترمه بافی نمی توان بیان کرد، هیچ سندی تا قبل از سال ۹۰۰ هجری قمری در دست نیست. به نظر محققان شروع این هنر به اوایل دوره صفوی می رسد.
البته به نظر برخی این هنر از قلب آسیای مرکزی و کشمیر رشد پیدا کرده است. ولی عده ایی دیگر دیگر معتقدند این هنر ابتدا در ایران و سپس به کشمیر راه یافته. در برخی نقل قول ها از شاهزاده ایی که به عنوان گروگان در دربار تیمور بوده است. به عنوان کسی نام برده می شود که این هنر را از ایرانیان یاد گرفته و کشمیر انتقال داده است.
در تاریخ کشمیر نوشته شده است: منسوجات پشمی کشمیر اصل بیگانه دارند واینک کشمیری ها آن را می بافند.
پشم یا نخ ترمه بافی را با مواد گیاهی به رنگ های متنوع در می آورند. گاهی ترمه را نیز به صورت دو رو می بافند. ترمه های راه راه که به شال های محرمات معروفند با هفت رنگ بافته و ترمه های کشمیر طرح های درشت دارند.
عده ایی نیز شال بافانی که از ایران و آسیای میانه به کشمیر مهاجرت کردند را پایه گذاران شال بافی در کشمیر می دانند. و بسیاری از طرح های شال های هندی بته جقه ایرانی است. شال های پشمی ایرانی و هندی معروف به شال کشمیر ، ترمه هایی زیبا بافته شده از پشم های نرم کشمیری با الیاف بلند بودند.
یزد مهد اصلی این هنر ترمه بافی در ایران است. به دلیل اینکه این شهر در مسیر راه ابریشم در ایران بوده است. بسیاری از کالاهای ایران در این شهر خرید و فروش می شد. و مهمترین آن کالاها منسوجات و پارچه ها بودند. بنابراین می توان گفت یزد اولین شهری است که ترمه بافی در آن شروع شد.
در دهلیز مسجد جامع یزد، یک سنگ نوشته تاریخی وجود دارد. که متن آن نشان می دهد مردم یزد از سالیان پیش به بافت پارچه های ترمه اشتغال داشته اند.
این شهر از قدیم یکی از مراکز بزرگ زرتشیان ایران بوده است. و ترمه بافی از ابتدا در انحصار زرتشیان بوده. آن ها از این هنر برای دوخت شلوار گبری (نوعی تن پوش مخصوص مجالس جشن و سرور)، و همچنین محرمات(نوعی شال راه راه) که به کمر می بستند. استفاده می کردند، اما به مرور در بین مردم یزدو کرمان رواج پیدا کرد و حسابی رونق یافت.
بعد ها با ورود اسلام و با مهاجرت عده ایی از زرتشتیان به هند تِرمه بافی پارچه بافی آنجا را نیز تحت تاثیر قرار داد. و تحولاتی از جمله رواج پیدا کردن بته جقه این طرح کهن را در این منطقه ایجاد کرد.
در قدیم در یزد پارچه ایی به نام شال بافته می شد. که از لحاظ رنگ و نقوش شباهت زیادی به پارچه های ابریشمی کشمیری داشتند. برای همین تِرمه را معادل شال کشمیری می دانند.
در گذشته صنعتگران مواد اولیه پارچه بافان یزدی را تهیه می کردند. در قسمت شرقی مسجد جامع یزد بازاری به نام بازار نخ ریسان وجود داشت(امروزه وجود ندارد). درآن بازار مواد اولیه و نخ های ابریشمی مورد نیاز تِرمه بافان به فروش می رسید.
در گذشته کارگاه های کوچکی در مناظقی مانند گردفرامرز، ابرندآباد، مریم آباد، محمود آباد و اکرم آباد وجود داشتند. و صدای دستگاه های نساجی در هر کوی و برزنی به گوش می رسید. و هنرمندان بسیاری به این هنر مشغول بودند.
در دوره صفوی پارچه های تِرمه یا همان شال ها در کنار زربافت ها به عنوان پارچه های نفیس و گرانبهایی محسوب می شدند. در منسوجات باقی مانده از دوره نمونه های پارچه های ترمه و زربافت به وفور دیده می شود.
در اواخر سلطنت ناصر الدین شاه سلیقه اروپایی ها و همچنین طرح ها و رنگ های متنوع شال های کشمیر بر روی سلیقه ایرانیان تاثیر گذاشت. و موجب رونق بیشتر این پارچه شد و علت آن که شال کشمیری را نوعی ترمه می دانند همین است.
عده ایی ترمه و زربافت را یکی می دانند. اما با توجه به شباهت های زیادی که این دو پارچه دست بافت از نظر ساختار کلی و نقش با هم دارند. اما مهمترین آن تفاوت در مواد اولیه است، هر چند هر دو بسیار گرانبها هستند. پارچه های تِرمه با الیاف کرک، پشم و گاه ابریشم بافته می شود. اما پارچه های زری از ابریشم و گلابتون است.
تفاوت دوم شکل دستکاه بافندگی و روش بافت آن ها با یکدیگر است. پارچه زری در ایران به قبل از اسلام باز می گردد. و در دوران ساسانیان به اوج زیبایی رسید. می توان گفت تِرمه از این گروه پارچه ها به وجود آمد و ویژگی هایی از آنها را در خود دارد. سر چشمه ترمه در ایران و مراکز مهم بافندگی آن در دوران صفوی بوده. به دلیل گرانی و کمبود مواد اولیه پارچه های زری در این دوره، ترمه به دلیل الیاف ارزان تر مورد توجه قرار گرفت. و باعث شد نوع دیگری از منسوجات سنتی با نقوش منحصر به فرد رایج شد. مهم ترین ویژگی تِرمه در آن دوران طبیعی بودن مواد اولیه و نقوش آن بود.
عده ایی اعتقاد دارند که ترمه بافی اولین بار توسط استاد خواجه غیاث الدین علی نقشبند یزدی در حدود ۴۰۰ سال پیش ابداع شد. ایشان اداره کارگاه سلطنتی در اصفهان را به عهده داشت و نقاش، طراح پارچه ، بافنده مشهور و صاحب سبک در عصر شاه عباس صفوی بود. و هنر او و فرزندان و نوادگانش باعث شد که یزد در آن زمان به مرکز پارچه بافی ایران تبدیل شود. تا جایی که ایران هنر نساجی را به هند نیز صادر می کرد.
برخی متعقدند که همان پارچه بافت کرمان به نام رضا ترکی همان تِرمه یزد است که به مرور کامل شده و به ترمه تبدیل شده است،
و کرمان را مهد اول و اصلی تِرمه می دانند که در یزد به اوج خود رسید.
ترمه با انگشت بافته می شد، بنابراین به آن انگشت بافت می گفتند. برای همین وقت بسیاری صرف می شد که تکه ایی کوچک از این پارچه بافته می شد. اما با آمدن دستگاه های مخصوص این کار راحت تر شد.
در دوره شاه عباسی تِرمه به اوج خود رسید و یک محصول صادراتی ایران شد. و در کل دنیا ترمه با نام ایران شناخته شد. در همین دوره طراحانی از چین و ارمنستان به ایران آمدند و این هنر را از ایرانیان فرا گرفتند.
در دوران امیرکبیر به همت ایشان تِرمه بافی رونق دوباره ایی گرفت. و نوعی از ترمه به عنوان جلدی برای کتاب های دعا به کار می رفت. که روکش مقوای آن از ترمه بود و به آ« جلد ترمه ایی می گفتند.
تعداد رنگ نخ استفاده شده و تراکم بافت پارچه معیار ارزش پارچه است. هر چقدر تعداد رنگ های آن بیشتر باشد ارزش آن بالاتر است. اگر تعداد رنگ ها یکسان باشد، طرح و تراکم بافت معیار بعدی است. تراکم بافت و تنوع رنگ بیشتر به معنی با ارزش تر بودن پارچه است.
در گذشته این پارچه با دست و با ابریشم طبیعی بافته می شد. امروزه با ابریشم مصنوعی و با دستگاه بافته می شود. بهترین نوع این پارچه ماشینی نوعی است که صد در صد ابریشم مصنوعی داشته باش. ابریشم مصنوعی ظرافت و درخشندگی بیشتری نسبت به دیگر الیاف مصنوعی دارد.
ترمه اصل چون با ابریشم خالص بافته می شود، نرمی و لطافت زیادی دارد، و از ترمه مصنوعی قابل تشخیص است. رنگ در ترمه های اصل طبیعی است و رنگ های مصنوعی که در طبیعت وجود ندارند در آن دیده نمی شود. البته امروزه ترمه های اصل نیز در بازار هستند که رنگ های طلایی نیز در آن وجود دارد. که تشخیص از روی رنگ تقریبا کار مشکل است. تراکم پارچه ترمه از دیگر معیار های تشخیص ترمه اصل است. هر چقدر تراکم بیشتر و بافت ها ظریف تر باشند ترمه با کیفیت تر است.
این مطلب هفته نامه دیباگران شماره هفتاد و دوم به چاپ رسیده است.
در مورد صنایع دستی بیشتر بدانید
در مورد صنایع دستی نجف‌آباد بیشتر بدانید
از سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ سازان معاصر دیدن کنید.
