خراطی کاری

بزرگنمایی تصویر

خراطی کاری : ماده اصلی و تشکیل دهنده هنر خراطی مانند مشبک ، معرق ، و منبت چوب است. ایرانیان و هنرمندان ایرانی از دیر باز با چوب وسایلی مانند عصا، وردنه، تنه قلیان و حتی پیپ درست می کردند. ساخت چنین وسایلی جنبه کاربردی و تزئینی این هنر را به خوبی نشان می دهد.

تاریخ دقیق این هنر و صنعت دقیقا مشخص نیست. اما با توجه به ماده اولیه این هنر می توان گفت که پیشنه آن به ساخت اولین وسایل چوبی که بیشتر جنبه دفاعی داشت بر می گردد.

در بنای تخت جمشید و بقایای نقش برجسته کاخ های داریوش، تخت، چهارپایه و عود ساز آن به شیوه خراطی نشان از قدمت این هنر دارد.

تعریف خراطی کاری

• ایجاد اشکال بر حجم چوب با ابزار مخصوص.
• تراش و شکل بخشیدن به چوب در اثر حرکت دورانی دستگاه خراطی.
• پیاده سازی شکل و طرح مورد نظر بر روی چوب با ابزار خاص و مخصوص هنر خراطی.

چوب مناسب برای خراطی کاری

• گردو
• نارون
• توسکا
• زبان گنجشک
• بید
• چنار
• چوب سفید
• کهور
• گلابی
• کیکم گونه ایی از سرده افرا یا نام دیگر کرکو یا کی کف
• جغ یا همان جگ که نوعی چوب در دزفول است

غیر از چوب مواد دیگری مانند سریشم، لاک الکل، لاک سلولزی نیز به کار می رود

دستگاه خراطی

در قدیم بسیار ساده بوده و شامل چند وسیله ابزار دستی است که از چوب ساخته شده. ولی با پیشرفت تکنولوژی و ساخت وسایل جدید، علاوه بر تغییر شکل ظاهری این دستگاه. دو بازوی فلزی دارد که چوب میان آن ها قرار می گیرد و با چرخش حول یک محورکار،و با استفاده از مغار که میله های فلزی است. هر کدام فرورفتگی با خراشیدگی خاصی را ایجاد می کند و در نهایت شکل مورد نظر را ایجاد می کند.

دیگر ابزارهای خراطی کاری

• سوهان
• چاقو
• تیشه
• مته دستی
• چکش
• گیره
• سندان
• اره
• انبردست
• چرخ سمباده

وسایلی که می توان با هنر خراطی ساخت

• عصا
• گلدان
• تنه و نی قلیان
• وردنه
• شمعدان
• شکلات خوری
• زیر سیگاری
• پایه میز و صندلی
• رحل قران
• وسایل زینتی و ….

خراطی در مناطق ایران

درکرمان عده ایی از عشایز وسایل ساده ایی را با این هنر می سازند. در دزفول با چوب مخصوص آن منطقه جگ هنر آفرینی می کنند. که خیلی شبیه به کارهای گیلان هستند. ایرانشهر از توابع سیستان بلوجستان با چوب کهور که در بمپور زیاد یافت می شود این هنر رونق دارد.

مرکز عمده این هنر در ایران در استان آذربایجان غربی و ارومیه و بوکان است.

از دیگر مناطق استان کردستان و شهرهایی مانند سنندج، بانه ، سقز است که محصولاتی شبیه به ارومیه دارند.
در رشت نیز با توجه به ماده اولیه فراوانی که در این منطقه یافت می شود. کارگاه های خراطی زیادی وجود دارد.

در دیگر مناطق شمالی همچون ساری و چالوس نیز کارگاه های زیادی وجود دارد. که  با این هنر وسایل زینتی زیبایی را تولید می کنند.

در مناطق اصفهان مانند نطنز نیز این هنر با عمده تولیدات بدنه قلیان رواج دارد. که به تهران و قم فرستاده می شود. البته در کنار آن محصولاتی مانند قندان با چوب گردو و گلابی نیز ساخته می شود.

اردبیل، تهران و تبریز نیز مناطقی هستند که هنرمندان آن محصولاتی زیبا و کاربردی را تولید می کنند.

مراحل خراطی کاری

• اولین مرحله بنا به طرح مورد نظر انتخاب چوب است.
• برش چوب با اره نواری و رنده چوب تا رسیدن به اندازه طرح مورد نظر.
• بستن چوب بریده شده به دستگاه خراطی و گرد کردن آن در این مرحله اصطلاح به صورت نیمه کاره درآوردن به کار می رود.
• اگر طرح تو خالی باشد آنرا بوسیله سه نظام به دستگاه خراطی می بندند و آن را خالی می کنند.
• در انتها محصول تکمیل شده و پرداخت خارجی با سمباده و کلیر کاری انجام می شود.

این مطلب در هفته نامه دیباگران شماره شصت و ششم  به چاپ رسیده است.

در مورد صنایع دستی بیشتر بدانید 

در مورد صنایع دستی نجف‌آباد بیشتر بدانید

از سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ سازان معاصر دیدن کنید.