تاریخچه سفالیه در ایران

بزرگنمایی تصویر

مختصری از تاریخچه سفالیه در ایران

بشر پس از یک جا نشینی و تبدیل زندگی شکاری خود به دامداری و کشاورزی، شروع به ساخت کوزه های سفال کرد. و می توان گفت که تاریخ سفال سازی در ایران به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح می رسد.

در آن زمان مردم دوره  نوسنگی یک نوع زندگی کشاورزی و روستایی اختیار کرده بودند. و از سفالینه ها در جهت امور زندگی خود بهره های فراوانی می بردند. به جهت این که ماده اولیه کوزه گری خاک رس است. و تقریبا در هر کشور و منطقه ای یافت می شود،
وقتی بشر اولیه زندگی شکاری خود را تبدیل به دامداری و کشاورزی کرد. کوزه های سفالینه بوجود آمد.

تاریخ شناسان ایران را از جمله کشورهای با قدمت در سفال و کوزه، با طرح های ابداعی این هنر به حساب می آورند. شناخت تاریخچه سفالیه در ایران از آن جهت اهمیت دارد. که این هنر از جمله هنرها و صنایع ساخت بشر می باشد. که اغلب باستان شناسان معتقدند یکی از خاستگاه های این هنر، کشورمان ایران است. و ایرانیان باستان و پیشینیان ما توانستند با سرانگشت هنرمند خود، ضمن ساخت سفال ها و کوزه های زیبا و کاربردی، این هنر مهم را گسترش دهند.

از آغاز نیمه سده گذشته باستان شناسان در کاوش های خود تعداد زیادی ظروف سفالی و اشیا دیگری را در منطقه ای از مشرق ایران تا عراق و از قفقاز تا دره سند را از زیر خاک بیرون آوردند و سعی کردند به تاریخچه سفالیه در ایران و در کشورهای دیگر پی ببرند.

این سفال ها به طرز اعجاب انگیزی پیشرفته است

و از جمله خصوصیات و ویژگی های خاص این سفال ها که در این منطقه ی وسیع کشف شده است. پیشرفته بودن این نوع سفال و کوزه هاست و این نشانگر قدمت هنر و فرهنگ کشورمان است.

نخستین نمونه این سفال ها از شوش که اولین سکونت گاه ایرانیان در پای فلات ایران بوده است. کشف شد و باید گفت که سفال های شوش فقط محدود به منطقه و مربوط به خود شوش نبود. و طیف وسیعی از سفال های کشف شده را در بر می گرفت. و می توان گفت سفالینه هایی که از تپه موسیان در ۱۶۰ کیلومتری شوش و از سومر یا اور و تل حلف در عراق امروزی و از شمال غربی هندوستان و بلوچستان یا از فلات ایران در تپه گیان، تپه حصار و تورنگ تپه و سیلک  یا در قسمت شرق تا آنائو که امروز در ترکستان روسیه است، جزو طبقه سفال های شوش نامیده می شوند. قدمت این سفال های شوش که به ” شوش اول ” معروف است، ۳۵۰۰ تا ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح تخمین زده می شود .

کهن ترین ظرفی که در ایران یافت شده است ظرف سیاه دود آلودیست

که همانند قدیمی ترین ظروف سفالی است که در مکان های باستانی دیگر پیدا شده است. همچنین نخستین ظرف های سفالی که با روش کربن ۱۴ تاریخ آن به دست آمده. و متعلق به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح است در بین النهرین یافت شده است.
و کهن ترین سفالی که در ایران یافت شده نیز متعلق به همان دوره است. این ظرف دست ساز نسبتا ابتدایی به دنبال خود ظرفی سرخ با لکه های سیاه ناشی از پخت ناقص است.

به مرور زمان و با پیشرفت ها و اختراعات اولیه بشر، شاهد پیشرفت های فنی در حرفه کوزه گری و سفال سازی نیز بودیم. و موجب به وجود آمدن سبکی در این هنر شد و این سبک ها در مناطق فلات ایران گسترش پیدا کرد.

از معروف ترین پیشرفت هایی که این هنر در این دوران پیدا کرد

می توان به آبدیده شدن ظروف و ساخت سفال هایی با رنگ لیمویی، کرم، زرد، صورتی و سرخ تیره، ضخامت یکنواخت تمام ظروف، گردی کامل و صاف بودن تمام ظروف و سفالینه ها، اشاره کرد.
از دیگر پیشرفت های این دوره، تبدیل چرخ کند رو، به صورت چرخ تند امروزی است.که پیش از پایان هزاره ی چهارم قبل از میلاد بوجود آمد. و این موضوع در مورد سفال های سیلک در مرکز ایران و تپه حصاردر شمال شرقی ایران صدق می کند.

تقریبا در آن زمان نوعی از کوره در ایران به وجود آمد. که آتشخانه آن در زیر محل سفال ها بود و یک در آجری آن ها را از هم جدا می کرد. این نوع کوزه ها هنوز در سراسر کشوراز طرف کوزه گران و آجرپزان به کار  برده می شود و رنگ اغلب این ظروف، به رنگ نخودی است.

اما از دیگر اتفاقات مهم این دوره، ظهور سفال های لعابی است.

و این سفال ها به گفته ی مورخان و باستان شناسان توسط ایرانیان انجام گردیده است. سفالینه های خاکستری رنگ با لعاب سیاه درخشان ابتدا در حدود دو هزار سال پیش از میلاد مسیح در تپه حصار  سیلک بوجود آمد. این سفال ها که در کوره ی احیا کننده پخته شده اند. اولین نوع سفال سازی لعابی است که ما از آن اطلاع داریم.

البته این نکته را نیز باید ذکر کرد که لعابکاری سفال در قرون وسطی و در شهر کاشان متداول گردید. و کاشان تنها چند کیلومتر دورتر از سیلک است.

تمام این پیشرفت های فنی که در مدت کوتاهی در سفال سازی به وقوع پیوست،

سفال سازی را به یکی از هنرهای مورد علاقه مردم و همچنین هنری کاربردی و سامان یافته تبدیل نمود. و از آن تاریخ تا کنون این هنر چایگاه خاصی در بین ایرانیان دارد. مهارت و هنر دست مردمان ایران زمین و اساتید کوزه گر تنها از نظر فنی نبوده است. و زیبایی این هنرهای هنرمندان ایرانی نیز زبانزد خاص و عام است. و از جمله هنرهای تزئینی که هنرمندان به کار می بردند. استفاده از رنگیزه های اکسیدی با قلم مو و همراه با حرکات متوالی است. و تزئینات این ظروف نیز تقوش حیوانات، نباتات و نقوش هندسی است.

اما همانطور که گفته شد یکی از بهترین و مهمترین پیشرفت های  هنر سفال سازی ، لعابکاری بود. و این روش علاوه بر استحکام بخشیدن و زیبایی به ظروف، موجب گسترش سفال سازی و کوزه گری نیز شد. و کم کم این هنر به دیگر کشورها راه پیدا کرد.

اگرچه امروز ظروف سفال و کوزه ها رونق قبل را ندارد،اما این هنر ریشه در تاریخ کشورمان دارد و هنوز هنرمندانی هستند. که این چراغ کم سوی این هنر-صنعت را به سختی و مشقت روشن نگه داشته اند. و خوشبختانه این هنر در برخی از شهرهای ایران رونق دارد و هنرمندان بسیاری به این هنر مشغول هستند.

با توجه به این که سفالینه ها و کوزه ها شکننده اند، ولی مردم قدیم وقتی کوزه ها و سفال ها را در ایام قدم به زیر خاک می کردند،

خوشبختانه برخی از این یادگارها دست نخورده باقی می ماندند. تا این که امروز باستان شناسان و مورخان آن ها را از دل خاک بیرون می آورند و روی آن مطالعه می کنند. و امروزه بیشتر اطلاعات ما درباره ی تاریخچه سفالیه در ایران از همین تکه ها از زیر خاک به دست آمده است.

از آنجایی که کوزه گری و سفالینه سازی دارای چنین تاریخی طولانی، قدمتی بسیار و سابقه پیوسته ای دارند. می توان گفت که بیش از هر پیشه و هنر-صنعت دیگری بیانگر ذوق و استعداد ایرانیان، در این هنر و در بهم آمیختن طرح های مختلف با تزئینات بسیار ظریف و هنرمندانه می باشد.
از طرفی این نوع محصولات به عموم مردم و هر طبقه ای عرضه می شد. و تا به امروز هم حتی، این محصول در برخی از خانواده ها دیده می شود. و بسیار به جاست که با این هنر با قدمت یاد شود و اطلاعاتی در مورد تاریخچه سفالیه در ایران ارائه شود تا مردم بیشتر با این هنر آشنا شوند.

مطلب  تاریخچه سفالیه در ایران در هفته نامه دیباگران شماره هشتاد  و یکم به چاپ رسیده است.

در مورد صنایع دستی بیشتر بدانید 

در مورد صنایع دستی نجف‌آباد بیشتر بدانید

از سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ سازان معاصر دیدن کنید.