سوهان سازی

بزرگنمایی تصویر

سوهان سازی

از دیگر هنرهای سنتی و صنایع دستی کشورمان که در کتاب “صنایع دستی کهن ایران” نیز، به آن اشاره شده، سوهان سازی است. این هنر-صنعت قدمتی در حدود ۳ هزار سال دارد و از قدیم در برخی کشورها، همچون ایران رواج داشته و در گذشته در ایران صنعتگران بسیاری به این حرفه مشغول بودند.

سوهان سازی که از زیر شاخه های هنرهای صنایع فلزی به شمار می رود از جمله هنر-صنعت هایی ست که در طول زمان کمتر تغییراتی در شکل و ظاهر آن پدید آمده است و می توان گفت که سوهان های معمولی فلزی از قرن ۱۱ میلادی تا به امروز تغییر چندانی نداشته است.

هانس ای. وولف در کتاب “”صنایع دستی کهن ایران”” از اسوهان سازی نام می برد و در مورد مراحل ساخت این هنر_صنعت می گوید :

“سوهان سازان (آج کن) بازار شهرهای بزرگ، صنعتگران پرکار و پر مشغله‌ای بودند، زیرا وارد کردن سوهان از خارج گران تمام شد و به صرفه نیز از لحاظ اقتصادی نبود و همچنین محصولات داخلی به‌ طرز شگفت‌ انگیزی مرغوب و با قیمت بسیار مناسبی در دسترس مردم بود. ماده‌ی خام برای سوهان‌های کوچک فولاد نرم است که پس‌ از آج کردن رویه‌ی آن را آب می‌دهند. برای سوهان های بزرگ، از فولاد خوب کاسه ساچمه‌‌ی اسقاط استفاده می‌کنند. قسمت ساچمه را با دم فانوسی در کوزه آهنگری گرم و شکل می‌دهند ولی برای آبدادن بعدی آن کوره‌ی گلی با دم پوست بزی به کار برده می‌شود.”

وولف در ادامه مراحل سوهان سازی بیان می‌کند :”پس از این‌که با چکش شکل اولیه‌ی سوهان به دست آمد، آن را به شاگرد سوهان سازی می‌دهند تا روی خرک برده با سوهان کردن به شکل خاصی درآورد.

خرک سوهان‌کاری دارای شیارهای مختلفی است و هر شیار، مخصوص یک سوهان است و اندازه آن با هم فرق دارد. سوهان را با یک قلاب آهنی به نام ((آزنگو)) به تخته‌ی خرک می‌بندند سپس یک مشته زیر تخته‌ی سوهان‌کاری می‌گذارند که برای ساییدن سوهان جای آن سفت شود.

نام‌هایی که برای مقاطع سوهان‌های معمولی به کار برده می‌شود، عبارت‌اند از :

سوهان‌ تسمه (سوهان تخت) _ سوهان چهارگوش _ سوهان سه‌گوش _ سوهان گرد _ سوهان دم موش _ سوهان نیم‌گرد _ سوهان کاردی (سوهان چاقو) _ سوهان اره (سوهان دودم) و سوهان گاو دنبل .””

پس از اتمام این مرحله، نوبت به قلمزن می‌رسد. وولف در مورد وظیفه قلمزن در این مرحله این چنین می‌گوید:

“” پس‌ از این‌ که سوهان‌ها درست شد آن را به قلم‌زنی که بسیار ماهر است، می‌سپارند.

قلمزن سوهان بی‌آج را روی پایه سربی گذاشته و با شست پای خود آن را نگه می‌دارد و با قلم برش روی آن آج درست می‌کند. در حین کار، قلمزن انگشت کوچک خود را روی سوهان قرار می‌دهد و با حرکت دادن سوهان، قلم را پس‌ از هر ضربه به وضع بعدی می‌فرستد. هر آج با چکش معینی درست می‌شود. گودی آج‌ها به‌طور شگفت‌انگیزی یکنواخت بوده و فاصله آن‌ها یک اندازه است. در این مرحله چهار نوع آج به کار برده می‌شود :

آج زبر (آج درشت یا خشن)، آج نرک (متوسط)، آج پرداخت یا ظریف (آج ریز) و آج صیقل.””

قلم آج‌کنی را با سنگ سای تیز می‌کنند. در اروپا از قرون‌ وسطی تا آغاز عصر ماشین به‌ استثنای قلم آج یک نوع چکش تیز برای آج کردن به کار برده می‌شد، البته این نوع آج سازی در ایران ناشناخته بود.

در ادامه، برای آبدادن سوهان‌هایی که آج آن‌ها درست شده است با خمیری از نمک و آرد شاخ آن‌ها را می‌پوشانند و سپس گرم می‌کنند به‌ طوری‌ که سرخ شود و بار دیگر آمیخته‌ای از نمک و شاخ روی آن‌ها می‌ریزند و این کار در حدود ۶ بار تکرار می‌کنند و در آخر، سر آن را خنک کرده و بدین‌ ترتیب رویه‌ی سخت و خوبی به دست می‌آورند.””

وولف در بخش معرفی صنعت سوهان‌سازی، گذری به بخش سوهان‌سازی کتاب تئوفیلوس دارد و در کتاب خود قسمتی از آن بخش را آورده است :

“” (( شاخ گاو را در آتش سوزانده، آن را تراشیده و سپس یک‌سوم نمک به آن اضافه کرده و نرم بکوبید. سوهان را روی آتش گذاشته و هنگامی‌ که سرخ شد این آمیخته را روی آن بپاشید و آتش را با دم بدمید به گونه‌ای که آمیخته از روی سوهان نریزد. سپس بی‌درنگ سوهان را از آتش خارج کرده و آن را در آب‌ خنک بر روی آتش خشک‌ کنید.))

در آخر آمده است که سخت کردن فولاد کربندار در همه جا یک‌ جور انجام می‌شود، یعنی با گرم کردن قطعه و آب تند دادن و این کار در لنگچه (دس‌آب) انجام می‌‌گردد.””

همان طور که گفته شد شکل ظاهری این ابزار بسیار ساده است و از یک دسته که در سوهان های امروزی معمولن دستگیره ای پلاستیکی یا چوبی به آن متصل است و یک بدنه از جنس فولاد که آج های سوهان روی آن قرار دارد تشکیل شده و به شکلهای مختلفی همچون مربع و مستطیل یافت می شود. از جمله موارد کاربرد سوهان می توان به استفاده در فلزکاری، درودگری، جهت صیقل دادن، صاف کردن و تمیز کاری، اشاره نمود.

همچنین این ابزار ساده در هنرهایی نظیر معرّق سازی و منبّت کاری کاربردهای بسیاری دارد و همان طور که گفته شد از سوهان جهت صاف کردن، ساییدن و صیقل سطوح استفاده می شود.

در گذشته پیشه و حرفه سوهان سازی از رونق و اعتبار خاصی برخوردار بود. همان طور که وولف اشاره می کند این هنر در گذشته رونق فراوانی داشته و به دلیل مرغوبیت سوهان های ساخت داخل و به صرفه نبودن وارد کردن محصولات مشابه خارجی، این هنر- صنعت از جایگاه خوبی برخوردار بوده ولی متاسفانه امروزه با گسترش تکنولوژی و پیشرفت های صنعتی و ماشینی، کمتر هنرمند سوهان سازی را می توان یافت که به این هنر مشغول باشد.

حامد بهلول

این مطلب در هفته نامه دیباگران شماره ۱۲۱ به چاپ رسیده است.

در مورد صنایع دستی بیشتر بدانید 

در مورد صنایع دستی نجف‌آباد بیشتر بدانید

از سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ سازان معاصر دیدن کنید.