صحافی

بزرگنمایی تصویر

در ادامه معرفی دیگر هنرهای سنتی و صنایع دستی کهن کشورمان، در این شماره قصد داریم به معرفی هنر صحافی و جلدسازی بپردازیم.  هنری که به مانند گذشته رونقی ندارد. اما هنوز برخی هستند. که از این هنر در جهت جلد کردن، منظم نمودن اوراق نسخ خطی و کتب قدیمی خود از این هنر بهره می برند. تا چراغ کم سوی این هنر خاموش نگردد.

درباره هنر صحافی خوشبختانه سه نوشته مفصل و مشروح امروزه در اختیار داریم.

که کهن ترین این نوشته ها از ابن بادیس (۱۱۰۸-۱۰۳۱ میلادی) است که وی از صحافان ممتاز و مشهور عصر خود به شمار می رفت. دومین نوشته از قلقشندی است. که وی در سال ۱۴۱۸ بدرود حیات گفت. و از این هنرمند صحاف نیز شرح کاملی از هنر صحافی و موادی که در این هنر استفاده می شود. به جا مانده است. اما کامل ترین این نوشته ها، کتابی است. از سفیانی که در سال ۱۶۱۹ به رشته تحریر در آمده. و اطلاعات جامعی از این هنر در این کتاب به یادگار مانده است. وی که یکی از اساتید به نام این هنر به شمار می رفت. به خاطر ترس از این که مبادا شاگردانش شیوه وی را فراموش و این پیشه را رها کنند. این کتاب را نوشته است و یادگار با ارزشی به جا گذاشته است.

با مطالعه کتب قدیمی این هنر، تحقیق و پژوهش در باب این هنر-صنعت و هم چنین وضعیت صحافی امروز در ایران، در می یابیم

که هنر  صحافی از قرون وسطی تا کنون تغییر زیادی نکرده است. و اگر ماشین های برش کاغذ را کنار بگذاریم. صحافی دستی امروزی حتی در کشورهای دیگر که این هنر در آن جا رواج داشته است. در اصل همان چیزیست که در کتب قدیمی، به خصوص سفیانی، در کتاب خود آورده است.

اما در مورد روش کار هنر صحافی باید گفت که صحاف یا جلدگر پس از گرفتن کتاب ها و اوراق از چاپخانه، به ترتیب آن ها را با هم ردیف کرده. و در منگنه ای به نام تنگ (فشار) می گذارد. امروزه تنگ های قدیمی که در آن دو تخته را، با منگنه ای که در هر دو سوی آن قرار دارد به هم نزدیک می کردند. از بین رفته است و تنگ های جدید جایگزین شده است.

برای دوختن نیز وقتی که می خواهند با میل آن را بدوزند. شکاف هایی با اره ایجاد می کند. و برای دوخت نواری فشار و برش لازم نیست. سپس صحاف پشت دستگاه قرار می گیرد. و نخ یا نوار را در جای خود قرار می دهد. آن گاه آستر (بدرقه) تا شده ای را پشت نوار گذاشته. و آن را به نوار می دوزد و جزء اول نیز با آن دوخته می شود.

این جزء را از چپ به راست می دوزد. و در برگشت جزء دوم را از راست به چپ و همان طور ادامه می دهد. تا کتاب تمام شود و با آخرین جزء، یک آستر کاغذی می دوزد. صحاف وقتی این کار را به اتمام رساند. نخ و نوار را به ترتیب از آن جدا کرده و برای چسباندن (سریش کردن)، لبه پشت آن را داخل تنگ می گذارد.

چسبی که برای صحافی به کار برده می شود سریشم است. که از جوشاندن خورده ی چرم به دست می آید، نوع دیگر چسبی وجود دارد که از مثانه ی ماهی خاویار این چسب را درست می کنند که به آن سریش ماهی گویند.

پس از خشک شدن، با کارد (شفته) آن را برش می دهند. و وقت برش دادن حاشیه ای که باید برش بخورد را داخل گیره یا قید می گذارند با وجود ماشین های برش امروزه، ولی هنوز تعداد کمی از صحاف ها از ماشین برش استفاده می کنند. سپس شیرازه (قلابدوزی) را به لبه ی پشت می چسبانند. و صحاف مقوایی روی میز سنگ مرمری، درست به اندازه جلد آن می برد. و روی مقوا انواع مواد می کشد.

از انواع روکش ها یا جلدها می توان به ستونک که جلد پارچه ای ارزانی است. و یا از پارچه ی برجسته ای به نام گالینگر اشاره نمود. جلد دیگری که مورد استفاده قرار می گیرد. جلد ابری یا جلد معمولی است. و پارچه ای است که با چرم یا تیماج شیرازه ی آن بسته می شود. البته کتاب های گران قیمت دارای رویه ای چرمی به نام میشن هستند. که زیبایی و جلای خاصی به آن کتاب ها می دهد.

صحاف در ادامه  کار خود مقوای جلد را با سریش به نوار و رویه ی جلد می چسباند. و استر کاغذی را با همین سریش روی مقوا می کشند. و پس از خشک شدن، جلد را با ابزار مخصوص تزئین می کنند. ساده ترین تزئین نیز بدین صورت است. که با مَخط که یک ابزار چوبی خط کشی است. روی آن خط می اندازند ولی از برگ زرین در این طراحی استفاده نمی کنند.

در برخی از کتاب های نفیس و گران قیمت نیز از طلاکوبی، جهت تزئین کتب استفاده می کنند.

که شیوه  کار هنرمندان قدیم نیز بدین صورت بود. که حروف و گل کلیشه را روی گیره بسته و روی منقل آتش ذغال گرم می کنند. سپس با لاک الکل روی جلد را لاک می زنند. گیره را از منقل برداشته و روی ورق طلا فشار می دهند. و این گیره را روی جلد گذاشته و با مشته چوبی آن را با ملایمت می کوبند تا حروف روی آن انداخته شود و تزئینات گوشه های جلد و تابلو وسط هم به همین شکل انجام می شود. از دیگر تزئینات صحافی که منسوخ شده. می توان برجسته کاری روی چرم و مینیاتور سازی اشاره کرد. که امروزه در هنرهای دستی که برای یادگاری درست می کنند، دیده می شود.

امروزه کتب صحافی بسیاری از کشورمان و هنر دست هنرمندان ایرانی در موزه ها، مجموعه ها و کلکسیون های شخصی معتبر جهان چشم نوازی می کند و نمایانگر صنعت پیشرفته ی ایران در صحافی و جلدگری و هنر ناب و صنایع دستی ارزشمند کشورمان است.

استان اصفهان که یکی از مهدهای مهم و اصلی هنرهای سنتی و صنایع دستی کشورمان است. و هنرمندان به نامی نیز در این هنر از گذشته تا به امروز هنرنمایی می کنند. آثار این هنرمندان که نشانگر قدمت این هنر در این استان هنرخیز است، در این استان و شهرستان های اطرافش هنوز صحافانی وجود دارد که این هنر را ادامه داده و چراغ کم سوی این هنر را روشن نگه داشته اند.

این مطلب در هفته نامه دیباگران شماره هشتاد و سوم  به چاپ رسیده است.

در مورد صنایع دستی بیشتر بدانید 

در مورد صنایع دستی نجف‌آباد بیشتر بدانید

از سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ سازان معاصر دیدن کنید.