عصارخانه آقا بزرگ

بزرگنمایی تصویر

عصارخانه آقا بزرگ یا عصار خانه آقا یا عصارخانه اخلاقی این عصارخانه به دوره صفویه بر می گردد. و در خیابان ۱۷ شهریور در بازار قدیمی و سنتی نجف آباد قرار دارد. و در سال ۱۳۸۱ به عنوان یک آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

عصارخانه آقا بزرگ یکی از زیباترین و بزرگترین عصارخانه ایران است .

یکی از جذاب ترین و جالب ترین قسمت های عصارخانه آقا بزرگ ، سنگ آسیایی است که سوره القلم با خط ” استاد محمد محسن الامامی ” به روی آن حکاکی شده است.  و اهرمی برای روغن گرفتن از دانه های روغنی مانند گلزا و برزک در کنار تیرهای چوبی قرار دارد.

این روغن ها در گذشته برای روشن کردن چراغ استفاده می شده و امروزه که مصرف روشنایی ندارد. برای تقویت در زمین کشاورزی ، رنگرزی و محافظت از چوب کشتی و کندو های عسل استفاده می شود.

با استفاده از نیروی گردشی که باشتران تنومند تولید می شده، و همچنین مکانزیم خاصی سنگ های آسیاب می چرخاند. و دانه های روغنی در بین دو سنگ عصارخانه خرد و له می شدند و برای روغن کشی آماده می شد.  در بخشی دیگر از عصارخانه دانه های روغنی لایه لایه شده و با فشار یک اهرمی مانند تیرهای چوبی تقویت شده ، و روغن دانه ها گرفته می شد.

آسیاب های مخصوصی که در گذشته برای خرد کردن مواردی مانند ادویه هاف فلفل ، زردچوبه، سنگ  و … یا مواد روغنی مثل گلزا ،کرچک و  … عصارخانه گفته می شود.

شکل ساختمان عصارخانه آقا بزرگ محوطه ای بود که وسط آن دو قطعه سنگ گرد قرار دارد

و از یک طرف با اهرمی به یک حیوان مثل الاغ ، شتر ، قاطر یا اسب به صورت دورانی حرکت می کرد. مانند آسیاب های گندم و جو سنگ رویی آسیاب به می چرخد و هر چیزی که  بین دو سنگ باشد نرم می شود. سنگ رویی آسیاب سوراخی داشت که مواد از آنجا به داخل آسیاب ریخته می شدند. قسمت مرکزی عصارخانه آقابزرگ در یک طبقه با ارتفاع ۱۱ متر می باشد.

و سه فضای گنبدی شکل با مقطع کجاوه ایجاد شده، و نوع سقف ها طاق چشمه است.

و نورگیری برای تامین روشنایی عصارخانه آقا بزرگ در سقف گنبدی شکل دارد و همچنین محل نگهداری دانه های روغنی را خنک نگه می داشت.  دیوارها و سقف خشتی آن بدون کادربندی،تزئینات، قاب سازی و پنجره ساخته شده است.

قسمت های فضای اصلی عصارخانه آقا بزرگ یا عصارخانه اخلاقی

• پیشخوان : که ورودی عصارخانه محسوب می شده است.
• بارانداز : محل تخلیه و نگهداری دانه های روغنی بوده.
• شتر خانه : محل نگهداری شترهایی که آسیاب را می چرخاندند.
• گرم خانه : محلی است  برای پاک کردن و بو دادن دانه های روغنی  که در دو طبقه ساخته شده است.
• تیر خانه : در قسمت مرکزی عصارخانه ایت و برای تیرهای روغن گیری می باشد.
• فضایی برای نگهداری خمره های روغن که یک اتاق هشت ضلعی در طبقه پایین عصارخانه است.

جنس سنگ آسیاب ، سنگ بسیار سخت است که از معدن لاسو در حوالی اردستان ساخته شده  است. در وسط سنگ افقی عصارخانه آقا بزرگ سوراخی به نام توبره که تیر چوبی شبیه به میله در آن قرار دارد. سنگ عمودی بزرگتر است و با یک تیر چوبی که از درخت زبان گنجشک یا وسک ساخته می شده است و لکه نام دارد ، و به شتر عصار خانه بسته می شده است. شتر نر باتوان و نیروی بالا ، که چشمانش را می بستند با مرکبی گونی ، کرباس و زنجیر به کله بسته می شده است  و آسیاب را می چرخاند.

به کسی که  در عصارخانه ها کار می کرد عصار گفته می شد. و کسی است که روغن خشخاش ، کیکج ، بید انجیر ، برزک ، کافشه و .. را می گیرد. و این شغل مهمی در گذشته محسوب می شده است. روغن گیری در ایران به بیش از ۷ هزار سال پیش بر میگردد و ایرانیان عصارخانه را مقدس می دانستند.

فرایند روغن گیری در عصارخانه آقا بزرگ

1. ابتدا دانه های روغنی از بارانداز به پیشخوان و بسته به  طبقه بندی آن که به نوع مصرفشان  مربوط می شد ، وارد عصارخانه می شدند
2. بعد از آن دانه ها به گرمخانه  منتقل می شد و آنها را بود می دادند تا بوسیله آتش تا ترد و شکننده شود.
3. دانه ها به آسیاب سنگی وارد شده و خرد و نرم می شوند
4. به دانه ها آب اضافه می شده  خمیری ایجاد می شده است که به آن کله می گفتند
5. خمیر را بر روی کوپی که طبقی بافته شده از لیف درخت خرما بود، پهن می کردند.
6. کوپی ها را روی هم درون تیلو ( که استوانه عمودی بلند با جداره چوبی  بود) می چیدند.
7. فرایند روغن گیری در عصاری
8. گرده ، چوب استوانه ایی شکل که مرکز آن فلزی بود، را روی آخرین کوپی قرار می دادند.
9. با تیر روغن گیری کوچکی بنام کارماله که سرش در دیوار روبرو ثابت می شد. و ته آن بوسیله سنگ بزرگی به نام بنه به پایین کشیده می شد. کمی فشار بر کوپی می آورد ، در نهایت تیر کوچک را خارج می کردند.
10. چند گرده دیگر بر کوپی اضافه می شد ، ته تیر بزرگ را می کشیدند. تا فشار زیادی بر کوپی وارد شود و تمامی روغن از ماده خمیری خارج می شد. و به خمره ثابتی که داخل پاچال بود وارد می شد.
11. در نهایت کوپی ها خارج می شد ، تفاله باقی می ماند که به عنوان کود طبیعی و خوراک دام استفاده می شد.

این مطلب در هفته نامه دیباگران شماره هشتاد و نهم به چاپ رسیده است.

مکان‌های تاریخی شهرستان نجف‌آباد

از سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ سازان معاصر دیدن کنید