عصارخانه

بزرگنمایی تصویر

عصارخانه بزرگ یا عصار خانه آقا یا عصارخانه اخلاقی این عصارخانه مربوط به دوره صفویه است و در خیابان ۱۷ شهریور در بازار سنتی نجف آباد قرار دارد که در سال ۸۱ به عنوان یک آثار ملی ثبت شده است. عصار خانه آقا  یکی از زیباترین و بزرگترین عصارخانه ایران است . یکی از جذاب ترین قسمت های عصار خانه ، سنگ آسیایی است که روی آن سوره القلم به خط ” استاد محمد محسن الامامی ” حک شده و در کنار تیرهای چوبی ، اهرمی برای روغن گرفتن از دانه های روغنی مثل برزگ یا گلزا است.

این روغن ها در قدیم برای روشن کردن چراغ استفاده می شده و اکنون برای تقویت در زمین کشاورزی ، رنگرزی و محافظت از چوب کشتی و کنده های عسل استفاده می شود.

در این اثر ، نیروی گردشی توسط شتران تولید می شد و با استفاده از مکانیزم های خاصی سنگ های آسیب زا می چرخاند ، و سپس دانه های روغنی بین دو سنگ عصارخانه خرد و له می شد و برای روغن کشی آماده می شد.

در بخش دیگری دانه های روغنی لایه لایه شد و با فشار اهرم مثل تیرهای چوبی تقویت شده ، روغن دانه ها گرفته می شود.

عصارخانه :

آسیاب های مخصوصی در قدیم که برای خرد کردن مواردی چون سنگ ، زردچوبه ، فلفل و … یا مواد روغنی مثل کرچک و گلزا و … عصارخانه گفته می شود. شکل ساختمان آن محوطه ای بود که وسط آن دو قطعه سنگ گرد قرار دارد و از یک طرف با اهرمی به یک حیوان مثل الاغ ، شتر ، قاطر یا اسب به صورت دورانی حرکت می کرد . سنگ رویی آسیاب به گردش در می آید و آنچه بین دو سنگ بود نرم می شد . سنگ رویی سوراخی داشت که مواد از آنجا به داخل ریخته می شد. قسمت مرکزی عصارخانه در یک طبقه با ارتفاع ۱۱ متر است و سه فضای گنبدی شکل با مقطع کجاوه ایجاد شد ، سقف ها طاق چشمه است و دارای نور گیر برای تامین روشنایی عصارخانه سقف گنبدی شکل محل دانه های روغنی را خنک نگه می داشت . دیوارها و سقف خشتی و بدون کادربندی ، قاب سازی ، تزئینات و پنجره ساخته شده است.

قسمت های فضای اصلی عصارخانه :

• پیشخوان : ورودی عصارخانه
• بارانداز : محل تخلیه و نگهداری دانه
• شتر خانه : محل نگهداری شترها
• گرم خانه : محلی برای پاک کردن و بو دادن دانه های روغنی در دو طبقه
• تیر خانه : قسمت مرکزی محل تیرهای روغن گیری

محل نگهداری خمره های حاوی روغن یک اتاق هشت ضلعی در طبقه زیرین است.

جنس سنگ آسیاب ، سنگ سختی است که از معدن لاسو در حوالی اردستان ساخته شده ، در وسط سنگ افقی سوراخی به نام توبره که تیر چوبی مانند میله در آن قرار دارد . سنگ عمودی بزرگتر و با یک تیر چوبی از درخت زبان گنجشک یا وسک ساخته شده و لکه نام دارد ، و به شتر عصار خانه بسته می شده.

شتر نر ، که چشمان آن را می بستند با مرکبی گونی ، کرباس و زنجیر به کله بسته می شد و آسیاب را می چرخاند.

عصار کسی است که روغن خشخاش ، کیکج ، بید انجیر ، برزک ، کافشه و .. را می گیرد و شغل وی عصاری است و شغل مهمیدر قدیم محسوب می شده.

تولید روغن از ۷ هزار سال پیش در ایران بوده است و عصار خانه را مقدس می دانستند.

فرایند روغن گیری در عصاری :

1. ورود دانه های روغنی از بارانداز به پیشخوان و طبقه بندی آن بسته به نوع مصرفشان
2. انتقال به گرمخانه و بو دادن آن بوسیله آتش تا ترد و شکننده شود.
3. ورود به آسیاب سنگی و خرد و نرم شدن آنها
4. اضافه کردن آب به دانه ها و خمیر ایجاد شده کله می گفتند
5. پهن کردن خمیر بر روی کوپی که طبق بافته شده از لیف درخت خرما بود.
6. کوپی را روی هم درون تیلو ( استوانه عمودی بلند با جداره ی چوبی ) می چیدند
7. گرده ، چوب استوانه ایی شکل ، روی آخرین کوپی که مرکز آن فلزی بود قرار می دادند
8. با تیر روغن گیری کوچکی بنام کارماله که سرش در دیوار مقابل ثابت می شد ، و ته آن بوسیله سنگ بزرگی به نام بنه به پایین کشیده می شد ، کمی فشار بر کوپی می آورد ، در نهایت تیر کوچک را خارج می کردند.
9. چند گرده دیگر بر کوپی اضافه می شد ، ته تیر بزرگ را می کشیدند تا فشار زیادی بر کوپی وارد شود و تمامی روغن از ماده خمیری خارج می شد و به خمره ثابت داخل پاچال وارد می شد.
10. در نهایت کوپی ها خارج می شد ، تفاله باقی می ماند که به عنوان کود طبیعی و خوراک دام استفاده می شد.