عوامل موثر در کاهش فرزندآوری در خانواده‌های ایرانی

بزرگنمایی تصویر

عوامل موثر در کاهش فرزندآوری در ایران باید به طور تخصصی مورد بررسی قرار گیرد. بین سبک زندگی و تحولات جمعیتی یک ارتباط دوسویه وجود دارد. با کم‌رنگ شدن ارزش‌های اسلامی و جایگزین شدن فرهنگ غربی در دهه‌های اخیر، شاهد کاهش بسیار زیاد جمعیت ایران هستیم که این یک تهدید جدی برای امنیت کشور است.

یکی از موثرترین و اصلی‌ترین  نهادهای اجتماعی، خانواده است که اولین هسته زندگی اجتماعی بشر از خانواده آغاز می‌شود. بنابراین تغییرات در حوزه خانواده در جامعه نیز تاثیرگذار است.  البته تغییر در عرصه‌های مختلف جامعه از جمله اقتصادی و فرهنگی نیز در حوزه خانواده تاثیرگذار است.

باروری و فرزندآوری یکی از مواردی است که در این سال‌ها دچار تغییر و دستخوش شده است. باروری در افزایش یا کاهش جمعیت به طور مستقیم تاثیرگذار است. در حال حاضر هرم سنی جمعیت ایرانی از جوانی به سمت سالخوردگی پیش می‌رود و با این روال تا سال ۱۴۲۵ ساختار جمعیت ایران کاملا سالخورده خواهد بود. وقتی نرخ جمعیت در یک جامعه کمتر از ۱/۲ باشد به معنی کاهش تدریجی جمعیت و نهایتا انقراض نسل است.

در گذشته هر خانواده‌ایی به طور میانگین ۶ فرزند داشت که در گذار به سوی مدرنیته این روند تغییر داد و روند معکوس و شتاب‌‌زده‌ایی به خود گرفت تا جایی که امروزه به‌عنوان یک چالش اجتماعی و یک بحران برای دهه‌های آتی قلمداد می‌شود. با توجه به شرایط ایران باید خطرات ناشی از تحدید جمعیت جدی گرفته شود و آسیب‌شناسی و برنامه‌ریزی در این حوزه صورت گیرد. در اثر افت باروری و افزایش امید به زندگی و کاهش مرگ و میر، به تدریج جمعیت وارد دوره سالمندی می‌شود.

تغییرات حاکم بر خانواده از عوامل موثر در کاهش فرزندآوری

تاثیر آشکار و پنهان بر یکی از نهادهای اجتماعی بر یکدیگر تاثیر گذار است و خانواده نیز اولین هسته‌ زندگی اجتماعی بشر است. عوامل متعددی در کاهش جمعیت نقش داشته است اما خانواده مهم‌ترین نهاد در حوزه جمعیت است. بنابراین بررسی تغییرات خانواده می‌تواند عوامل منجر به تغییر سبک زندگی خانواده ودر نتیجه کاهش فرزندآوری و کاهش جمعیت را پیدا کرده و حل آن کمک نماید.

الف : تغییرات فردی

• * رواج فردگرایی: دردهه‌های اخیر ایران در جریان تحولات فرهنگی و اجتماعی وسیعی قرار گرفته است که درخانواده بسیار مشهود است. یکی از این تحولات رشد فردگرایی است. افراد خواسته‌های خود را در اولویت قرار ‌می‌دهند. فردگرایی نتیجه توسعه خانواده هسته‌ایی است و پیامدهایی مانند بالا رفتن سن ازدواج، کاهش مسئولیت‌پذیری، افزایش طلاق و طبیعتا کاهش فرزندآوری را به همراه دارد.
• جمع‌گرایی با ساختار خانواده گسترده هم‌سو است. درخانواده‌های جمع‌گرا فرزندان یاد می‌گیرند که به خواسته‌های دیگران اهمیت بدهند و سهیم شدن در منابع مالی و وفاداری از عناص اصلی این خانواده‌ها است.
• * افزایش سن ازدواج : بالا رفتن سن ازدواج خود معلول عوامل دیگری مانند فرزندسالاری، فردگرایی و .. است. متوسط سن ازدواج به دلیل دشواری‌های اقتصادی در جوامع صنعتی و تقویت خانواده هسته‌ایی بالا رفته است. در ایران افزایش سن ازدواج در مورد زنان بیشتر است و از طرفی سطح سوادآموزی آنان افزایش یافته است. فشار بر زوج‌های جوان از جمله شغل و مسکن از عوامل مانع ازدواج است. بیکاری از عواملی است که در جامعه امروزی افزایش یافته و این خود مانعی برای ازدواج است.
• بالا رفتن سن ازدواج فرصت باروری را کاهش داده و منجر به کاهش تعداد فرزندان خواهد شد.
• * افزایش آمار طلاق : در جامعه ایران خصوصا در نقاط شهری آمار طلاق در حال افزایش است. طلاق خود دارای پیامدهای عمیق اجتماعی، روانی، قانونی بر والدین و فرزندان طلاق دارد. از طرفی افزایش سطح تحصیلات زنان تمایل آنان را به حضور در بازار کار بالا برده است و حضور کمتر زنان در خانه منجر به کاهش تمایل زنان به فرزندآوری شده است.
• * افزایش سطح تحصیلات زنان : یکی از عواملی که منجر به بالا رفتن سن ازدواج است. بالا رفتن سن ازدواج و بالا رفتن سطح تحصیلات یک رابطه دوسویه دارد. در دو دهه اخیر دختران حتی بیشتر از پسران به دانشگاه رفته‌اند و اشتغال زنان نیز افزایش یافته است واین مشغله زنان نرخ فرزندآوری را کاهش داده است.

ب: تغییرات اجتماعی

• * گسترش خانواده هسته‌ایی : تغییر شکل خانواده یکی از مهم‌ترین تغییرات در دهه‌های اخیر در خانواده‌های ایرانی بوده است. در گذشته اغلب خانواده‌ها گسترده بودند، خانواده‌ایی که بیش از دو نسل را در خود جای می‌داد.  در خانواده‌های امروزی به دنبال مستقل شدن زوج‌های جوان به مکانی دیگر رفته و فرزندان نیز بعد از بلوغ به تدریج خانه را ترک کرده و والدین در میان‌سالی مجدد تنها می‌شوند. در ایران هم اکنون خانواده هسته‌ایی بیشترین درصد خانواده‌ها را به خود اختصاص داده است.
• * افزایش میزان شهرنشینی : شهرنشینی توقعات افراد را برای زندگی بهتر افزایش می‌دهد و این خود باعث افزایش هزینه‌های زندگی نیز می‌شود. این خود موجب تغییر رفتارهای باروری خانواده به اندازه کوچک‌تر و تعداد فرزندان کمتر شده است.
• * آپارتمان نشینی : کوچک شدن خانه‌ها یکی از پیامدهای شهرنشینی است. معماری خانه‌ها به سمت کوچک‌سازی خانه‌‌ها رفته است وامکان نگه‌داری فرزندان زیاد در خانواده گرفته شده است. خانه‌ها بسیاری از کارکردهای سنتی خود مانند محل ملاقات و مهمانی، جشن‌ها و تفریح و … را به فضاهای شهری منتقل کرده است.
• * مشکلات اقتصادی : در شرایط کنونی کشورمان که با مشکلات اقتصادی دست به گریبان است و سیاست‌های خارجی منجر به تورم، بیکاری، گرانی و … شده است، همه این موارد توانایی و امکان داشتن فرزند بیشتر را از خانواده‌ها سلب کرده است. امروزه فرزند سالاری پررنگ‌تر شده و تبعات آن در جامعه مشهود است زیرا والدین توانایی برآوردن انتظارات بالای فرزندان را ندارند و این مانعی برای فرزندآوری آنان شده است.

ج: تغییرات فرهنگی

• * رواج فرزندسالاری : در گذشته غالبا محور خانواده اقتدار و احترام به والیدن بود ولی امروزه فرزندان هستند که حرف اول و آخر را می‌زنند. فرزندسالاری پدیده منحصربه‌فردی است که موجب بالا رفتن سطح انتظارات فرزندان از والدین، وسواس شدید والدین نسبت به بچه‌ها، افزایش هزینه‌ایی که والدین صرف فرزندان می‌کنند و … شده است که باعث شده است فرزندان به کانون هزینه در خانواده تبدیل شوند.
• مهم‌ترین ویژگی فرزندسالاری عدم استقلال در خانواده، عدم مسئولیت‌پذیری خواهد شد. قدرت انتخاب و تصمیم‌گیری و حل مسائل و مشکلات فردی در این فرزندن بسیار پایین است و تمام این‌ها عواملی است برای کاهش فرزندآوری.
• * تحقیر کار خانگی و مادری: در سال‌های اخیر تمایل زنان به کسب درآمد و اشتغال در بازار کار بیشتر شده است و نگرش نسبت به ازدواج و نقش همسری و مادری و کار خانگی تغییر کرده و به نوعی تحقیر شده است. این تفکر از جوامع غربی وارد ایران شده است. بنابراین وقتی حضور رن در خانه تباهی شخصیت وی و تلف شدن در خانه شناخته شود، کار خانه‌داری و نقش همسرداری و مادری توعی اسارت به شمار می‌رود و این نگرش به کم ارزش شدن و تحقیر این نقش در جامعه و مخصولصا بین زنان منجر می‌شود و بر روی کاهش باروری بسیار تاثیرگذار است.
• * مصرف ‌گرایی : مصرف‌گرایی پدیده‌ایی در قرن حاضر است که افراد با بال رفتن معیاری زندگی به قدرت خرید خود توجه نمی‌کنند و از خریدهای اسراف‌گونه استقبال می‌کنند. افزایش مصرف‌گرایی موجب بالا رفتن هزینه‌ها، توسعه فردگرایی، افزایش طلاق، افزایش سن ازدواج، گسترش شهرنشینی  و… خواهد شد. طبیعتا هزینه‌های زندگی بالا می‌رود و این امر منجر به کاهش تعداد فرزندان خواهد شد.

نتیجه‌گیری

با توجه به شرایط جمعیتی ایران باید برنامه‌ریزی برای فرزندآوری باید انجام شود قبل از اینکه تبدیل به یک بحران شود. سیاست‌گذاری باید هم در سطح کلان و هم در سطح خانواده و فرهنگ‌سازی آن انجام شود. عوامل فرهنگی نقش بسیار پررنگی دارد. در شرایط کنونی برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری برای افزایش جمعیت نیازمند هماهنگی همه نهادها و عوامل تاثیرگذاری می‌باشد.

الهام شهریاری

خبرهای مشابه

از سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ سازان معاصر دیدن کنید

متن خبر را در هفته نامه دیباگران به صورت چاپ شده مشاهده کنید.