قالب شعر های فارسی

بزرگنمایی تصویر

قصیده،مثنوی،قطعه،مسمط و غزل از جمله قالب شعر های فارسی هستند.

قالب شعر غزل

غزل یکی از محبوب‌ترین قالب‌های شعر فارسی است که به دلیل لحن لطیف و عاطفی، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات فارسی دارد. در ادامه به بررسی ساختار و ویژگی‌های این قالب شعری می‌پردازیم:

ساختار:

• تعداد ابیات: غزل معمولاً بین ۵ تا ۱۵ بیت دارد.
• وزن: ابیات غزل باید هم‌وزن باشند، یعنی تعداد هجاها در هر مصراع یکسان باشد.
• قافیه: مصراع اول با مصراع‌های زوج هم‌قافیه است.
• قافیه باید در تمام ابیات رعایت شود.
• ردیف: ردیف، کلمه‌ای یا عبارتی است که در پایان مصراع‌های زوج (و گاه فرد) تکرار می‌شود.
• استفاده از ردیف اختیاری است، اما وجود آن به زیبایی و انسجام غزل می‌افزاید.

ویژگی‌ها:

• موضوع: غزل غالباً به مضامین عاشقانه، عارفانه، اجتماعی و اخلاقی می‌پردازد.
• لحن: لحن غزل معمولاً لطیف، عاطفی و تغزلی است.
• زبان: زبان غزل باید ساده، روان و دلنشین باشد.
• آرایه‌های ادبی: استفاده از آرایه‌های ادبی مانند تشبیه، استعاره، کنایه و جناس در غزل بسیار رایج است.
• بیت الغزل: معمولاً یکی از ابیات غزل که از نظر مضمون و زیبایی برجسته‌تر باشد، “بیت الغزل” یا “شاه بیت” نامیده می‌شود.
• تخلص: بسیاری از شاعران در بیت آخر غزل، تخلص یا نام شاعرانه خود را ذکر می‌کنند.

چند نمونه از غزل‌های معروف:

• غزل‌های حافظ
• غزل‌های سعدی
• غزل‌های مولوی
• غزل‌های نیما یوشیج

قالب شعر قطعه

قالب قطعه یکی از قالب‌های شعر فارسی است که در آن مصراع‌های زوج هم‌قافیه هستند.

مشخصات قالب قطعه:

• وزن:قطعه در هر وزنی می‌تواند سروده شود، اما بحرهای هزج مسدس محذوف و رمل مسدس مخذوف رایج‌تر هستند.
• قافیه: مصراع‌های زوج هم‌قافیه هستند. در برخی موارد، مصراع اول نیز با مصراع‌های زوج هم‌قافیه می‌شود.
• ردیف: ردیف اختیاری است. در صورت وجود ردیف، در پایان مصراع‌های زوج و گاه در پایان مصراع اول می‌آید.
• تعداد ابیات: حداقل تعداد ابیات در قطعه دو بیت است. حداکثر تعداد ابیات محدودیتی ندارد.
• موضوع: قطعه در موضوعات مختلفی سروده می‌شود، از جمله:
  • پند و اندرز
  • مسائل اخلاقی و اجتماعی
  • تهنیت و تعزیت
  • مدح و هجو
  • وصف
  • غزل

نمونه:

قطعه‌ای از سعدی:

بنی آدم اعضای یک پیکرند
که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی‌غمی
نشاید که نامت نهند آدمی

نکاتی در مورد قالب قطعه:

• قطعه از نظر وزن، قافیه، تعداد ابیات، زبان و مضمون، بیشترین آزادی عمل را در اختیار شاعر قرار می‌دهد.
• به دلیل تنوع موضوعی و آزادی عمل در سرودن قطعه، این قالب شعری طرفداران زیادی دارد.
• برخی از شاعران برجسته فارسی که در سرودن قطعه مهارت داشته‌اند عبارتند از: رودکی ، فردوسی، سعدی، حافظ، مولوی

قالب شعر مثنوی

مشخصات قالب مثنوی:

• وزن:ابیات مثنوی باید هم‌وزن باشند.
• قافیه:هر بیت دارای قافیه‌ای جداگانه است.
• ردیف:اختیاری است.
• تعداد بیت:حداقل دو بیت و حداکثر نامحدود.
• محتوا:موضوع مثنوی می‌تواند متنوع باشد، از جمله:
  • داستان‌های حماسی و تاریخی:مانند شاهنامه فردوسی
  • داستان‌های عاشقانه و عارفانه:مانند لیلی و مجنون نظامی
  • آموزه‌های عرفانی:مانند مثنوی مولوی
  • موضوعات تعلیمی و اخلاقی:مانند بوستان سعدی

نمونه مثنوی:

از فردوسی:

به نام خداوند جان و خرد
کزین برتر اندیشه بر نگذرد

خداوند نام و خداوند جای
خداوند روزی ده رهنمای

خداوند کیوان و گردان سپهر
فروزنده ماه و ناهید و مهر

ز نام و نشان و گمان برتر است
نگارنده بر شده پیکر است

نکاتی درباره قالب مثنوی:

• مثنوی به دلیل عدم محدودیت در قافیه، برای سرودن داستان‌ها و مطالب طولانی مناسب است.
• از مثنوی به عنوان قالب حماسی، عاشقانه، عارفانه، تعلیمی و اخلاقی استفاده می‌شود.
• بسیاری از شاهکارهای ادبیات فارسی در قالب مثنوی سروده شده‌اند.

قالب شعر قصیده

مشخصات قالب قصیده:

• وزن:ابیات قصیده باید هم‌وزن باشند.
• قافیه: بیت اول (مطلع) دارای قافیه‌ای جداگانه است. مصراع اول (مفتاح) با مصراع‌های زوج (مسمط) هم‌قافیه است.
• ردیف:ردیف اختیاری است و می‌تواند در مصراع‌های زوج یا هر دو مصراع بیاید.
• تعداد بیت:حداقل ۱۵ بیت.
• محتوا:موضوع قصیده می‌تواند متنوع باشد، از جمله:
  • مدح:ستایش و تمجید از افراد
  • هجو:انتقاد و سرزنش افراد
  • وصف:توصیف طبیعت، اشیاء، و…
  • پند و اندرز:ارائه تعالیم اخلاقی
  • مذهبی:مضامین مذهبی و عرفانی

اجزای قصیده:

• مطلع:بیت اول قصیده
• تغزل:ابیاتی بعد از مطلع که شاعر در آن به موضوعاتی مانند عشق، جوانی، و وصف طبیعت می‌پردازد.
• تخلص:بیت یا ابیاتی که رابط میان تغزل و تنه اصلی قصیده است.
• تنه اصلی:بخش اصلی قصیده که موضوع اصلی در آن بیان می‌شود.
• شریطه و دعا:دعایی است که شاعر برای جاودانگی ممدوح خود در پایان قصیده بیان می‌کند.
• مقطع:بیت آخر قصیده

نمونه قصیده:

از سعدی:

الا یا ایها الساقی
بده جامی به من مست

که من مست و تو دیوانه
چه گویند ز ما مردم

نکاتی درباره قالب قصیده:

• قصیده از قالب‌های کهن شعر فارسی است.
• قصیده‌سرایی در گذشته رواج بسیاری داشته و شاعران بزرگی در این قالب شعر سروده‌اند.
• امروزه کمتر از گذشته از قالب قصیده استفاده می‌شود.

قالب شعر مسمط

مشخصات قالب مسمط:

• وزن:ابیات مسمط باید هم‌وزن باشند.
• قافیه: هر بخش از مسمط که “رشته” نامیده می‌شود، به جز مصراع آخر، هم‌قافیه است. مصراع آخر هر رشته که “بند” نامیده می‌شود، هم‌قافیه است و قافیه آن با قافیه رشته‌ها متفاوت است.
• ردیف:ردیف اختیاری است و می‌تواند در مصراع‌های آخر هر رشته یا هر دو مصراع بیاید.
• تعداد بیت:نامحدود
• محتوا:موضوع مسمط می‌تواند متنوع باشد، از جمله:
  • مدح:ستایش و تمجید از افراد
  • هجو:انتقاد و سرزنش افراد
  • وصف:توصیف طبیعت، اشیاء، و…
  • پند و اندرز:ارائه تعالیم اخلاقی
  • مذهبی:مضامین مذهبی و عرفانی

انواع مسمط:

• مسمط مثلث:هر رشته شامل ۳ مصراع است.
• مسمط مربع:هر رشته شامل ۴ مصراع است.
• مسمط مخمس:هر رشته شامل ۵ مصراع است.
• مسمط مسدس:هر رشته شامل ۶ مصراع است.

نمونه مسمط:

از سعدی، مسمط مربع:

به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست
به فلک نظاره خوش که فلک نظاره اوست

مسمط مسدس:

الا یا ایها الساقی
بده جامی به من مست

که من مست و تو دیوانه
چه گویند ز ما مردم

نکاتی درباره قالب مسمط:

• مسمط از قالب‌های کهن شعر فارسی است.
• مسمط به دلیل تنوع و زیبایی، مورد توجه شاعران بزرگی مانند سعدی، حافظ، و مولوی قرار گرفته است.
• امروزه نیز از قالب مسمط در شعر فارسی استفاده می‌شود.

منابع:

ویکی‌پدیا: https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B3%D9%85%D8%B7

مجله فرادرس: https://blog.faradars.org/

دانشچی: https://www.daneshchi.ir/

احمد شریعتی

برای مطالعه مطالب بیشتر به سایت dibagaran7.ir مراجعه فرمایید.