پنگ خانه

بزرگنمایی تصویر

پنگ خانه ها یک چهارطاقی و با چهار ستون قطور و گنبدی نسبتا کوچک و در ابعاد تقریبی ۳ در ۲ که در بعضی موراد سقفی مخروطی شکل داشته. و سه طرف آن باز بوده و در بعضی مواقع یک طرف که محل وارد شدن است. باز و سه طرف دیگر بسته بوده است. و خاصا در نجف آباد اصفهان برای تنظیم ساعت آبیاری و زمانبندی آب کشاورزی برای کشاورزان به کار برده می شده است.

پنگ خانه ها قدمتی دیریه دارند و تقریبا در ایران نظیری برای آن ها دیده نمی شود. دو نمونه ان یکی در بیشه و یا چناران و دیگری در بلوار ولی عصر در کنار جوی خارون یا همان باغ نو در قسمت جنوبی شرقی شهر قرار دارد. در واقع کشاورزان محلی به دلیل نبودن ساعت و ابزارهای اندازه گیری زمان  روشی خلاقانه برای تقسیم بندی آب زراعی اختراع کرده بودند. که در این پنگ خانه ها انجام می شود و در بین زمین های کشاورزی و در نزدیکی منبع آب و به صورت ایوانی کوچک ساخته می شد. و معتمد کشاورزان با عنوان میر آب در آن مشغول می شده است. و ساختمان پنگ خانه برای محفوظ ماندن وی از باد و سرما ساخته می شده است.

میر آب در پنگ خانه

آبیار و تقسیم کننده را میرآب  می گفتند که همان امیر آب یا رئیس آب است. که در واقع مدیر و محاسبه گر زمان و ساعت آبی بوده. که آب قنات را به صورت عادلانه در بین افراد تقسیم می کرده. و زمان تحویل آب را معین می کرده است. حساب و کتاب و شناختن سهام کار ساده ایی نبوده است. و میرآب به طور دائمی به این شغل مشغول بوده است
و این شغل به صورت وراثتی و یا انتخابی به افراد داده می شده است. و دستمزد او را سهامدارن قنات در پایان سال یا نوروز تعیین می کردند.

میرآب ها در طول شب در پنگ خانه می ماندند. و در محلی که تقسیم آب صورت می گرفته و به آن خانه فنجان گفته می شد می نشست. و با ابزاری به نام دیگ و فنجان و سنگ های کوچک یا تشله، آب قنات را تقسیم می کرد. و سهم خودش را از آب هم بر می داشت.

از ابتدای ایجاد قنات، تقسیم عادلانه آب بین سهامداران و همچنین تعیین زمان توسط میرآب و با ساعت آبی یا فنجان انجام می شد. فنجان یک کاسه مسی کوچه با سوراخ کوچکی در وسط آن، و روی بدنه داخلی آن چند علامت عددی و درجه وجود دارد و بر روی آب های یک دیگ بزرگ قرا می گرفت. این وسیله برای تقسیم آب و تعیین زمان اختراع شده بود. اما بعدها برای تعیین طولانی ترین شب سال، بزرگترین روز سال و تعیین اوقات شرعی بعد از اسلام به کاربرده شد.

پنگ خانه

در پنگ خانه چند جوب آب از کنار آن مکان می گذرد. و میرآب با توجه به واحدهای مشخص یا همان پنگ، آب را برای آبیاری زمین های متفاوت تقسیم می کرد.
ظرف کوچک مسی یا برنجی نازک که وسط آن یک سوراخ ریز بود. در روی سطح آب دیگ قرار می گرفت و به مرور و با ملایمت آب از سوراخ بالا آمده. و در یک بازه زمانی مشخص ظرف در آب غوطه ور می شود. و به این ترتیب آب تقسیم بندی می شود و به محض پر شدن آب، میرآب با صدای بلند کشاورز بعدی را خبر می کرد. تا آب را به سمت زمین های خود هدایت کند. هر زارع یا اصطلاحا اویار یک پیاله یا پنگ مخصوص به خود را داشته. و گاهی زارعین آن را به هم قرض هم می دادند.

این پیاله نشان دهنده ساعت آبیاری بوده و برای اندازه گیری آب داده شده استفاده می شده است. صاحب پنگ در پنگ خانه ، یا حوض یا سرواره  و در ابتدای جوی می نشسته و در پایان زمان، آب را تحویل می داده است.

این روش یکی از شاهکارهای قدیمیان محسوب می شود

و جز ساعت های آبی قدیمی جهان می باشد. سه طرف این حوض خانه یا همان پنگ خانه سه سکو برای استراحت کشاورزان و زارعین ساخته شده بود. و در وسط آ حوضی ساخته شده که آب از یک طرف وارد و از طرف دیگر خارج می شد.

وقتی گل و لای آب در این حوضچه ته نشین می شد. آب زلال و صافی برای شرب رهگذران و زارعین فراهم می شده است. موقع آبیاری کشاورزان یک چراغ فانوسی یا به زبان محلی چراغ مرکبی همراه داشتند. که با نفت روشن می شده و وسیله روشنایی و منبع نوری برای سرکشی به زمین های آبیاری بوده است. و همچنین محل پنگ خانه هم با یکی از همین چراغ ها روشن می شده است.

البته این نکته نیز گفتنی است. که در نزدیکی این پنگ خانه ها خط کشی های مخصوصی روی زمین و یا دیوار نزدیک آن انجام می شده است. که حرکت سایه بر روی این خط کشی ها مدت زمان آبیاری هر نفر در طول روز را مشخص می کرده است.

این مطلب در هفته نامه دیباگران شماره نود و دوم به چاپ رسیده است.

مکان‌های تاریخی شهرستان نجف‌آباد

از سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ سازان معاصر دیدن کنید