چرم سازی یا دباغی

بزرگنمایی تصویر

در ادامه معرفی هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران، در این شماره به هنر-صنعت چرم سازی و دباغی می پردازیم.
شاید بتوان گفت که هنر چرم سازی از معدود هنرهایی است. که از قدیم تا به امروز رواج داشته است. و ایرانیان هنرمند با ذوق و علاقه ی خود، از این هنر در زندگی خود بهره می بردند.

در ابتدا باید گفت

که بنا بر عقیده هانس وولف در کتاب صنایع دستی کهن ایران، کاربرد چرم پیش از ریسندگی و بافندگی وجود داشته. و انسان های قدیم پس از شکار حیوانات و تبدیل پوست آن حیوانات به چرم، از چرم استفاده های گوناگونی همچون به عنوان پوشاک، وسایل رزمی و …. می کردند. اما می توان گفت که با وجود پیشرفت های گوناگون فن آماده کردن پوست تا همین چند سال پیش، تغییر زیادی نکرده بود.

عدم تغییر زیاد روش های چرم سازی فقط مخصوص ایران و کشورهای همسایه نبوده است. و حتی یکی از مورخین، در مورد صنایع اروپای شمالی می نویسد. که « فن چرم سازی از روزگار قدیم تا سده نوزدهم راکد بوده است. » در مورد کشورمان نیز تا همین چند سال پیش که روش نوین دباغی آغاز گردید. همان گونه بوده است.

ایرانیان که دارای سبقه هنری، علاقه و ذوق فراوان در زمینه صنایع دستی هستند.

در هنر چرم سازی نیز پیشرفت های خوبی داشتند و با دستان هنرمند خود، آثار زیبایی آفریدند. ابن حوقل جغرافی دان و سیاح سرشناس که در سال ۹۵۰ میلادی از خراسان دیدن کرده بود. از چرم های ظریف پوست بزی که چرم سازان گورکان در نزدیک مرو می ساختند. و در آن دوران به نام «سختیان» شناخته می شد. تعاریف بسیاری کرده و نقل کرده است. که « فرآورده های این چرم سازان به سراسر کشور فرستاده می شد. و می توان گفت که ایرانیان در ساخت چرم های ظریف و زیبا مشهور بودند. »

شاردن دیگر مورخ سرشناس، صنعت دباغی و چرم سازی ایران را این گونه توصیف می کند. «این صنعتی دستی است. که ایرانیان در آن از همه استادترند. » وی هم چنین در مورد نوعی چرم موسوم به چرم ساغری که در زمان او (۱۶۶۵ میلادی)، ایرانیان به کشورهای دیگر همچون هند و خاور نزدیک صادر می کردند، به تفصیل سخن گفته و از محصولات و هنر دست ایرانیان بسیار تعریف کرده است.

امروزه همان طور که گفته شد با وجود پیشرفت در عرصه های گوناگون و تولید دستگاه و ماشین آلات نوین، صنعت چرمسازی نیز بی بهره نماند و روش های نوین جایگزین روش های سنتی و طاقت فرسای چرم سازی شده ولی ما وقتی به ارزش کار هنرمندان قدیم پی می بریم که متوجه می شویم این هنرمندان با چه مشقت هایی این هنر را انجام می دادند.

هانس وولف در کتاب «صنایع دستی کهن ایران» می گوید.

که معمولا برای به عمل آوردن خام (چرم) دو راه وجود دارد. آماده کردن پوست گوسفند و بز با زاج سفید و نمک، که به چرم زاغی مشهور است. و هم چنین دباغی خام گاو، الاغ و اسب که در زیر مختصری در مورد مراحل دباغی توضیح خواهیم داد.

مراحل دباغی شامل آب زدن خام، آهک زدن و عورامکاری، متورم کردن، نمک پاشیدن، مازوکاری، آشیکاری، رنگ ریختن و مرحله ی آخر که صیقلزنی ست، می باشد.

امروزه اگرچه چرم های اصل به دلیل هزینه بالا کمتر در دسترس مردم قرار دارد.

ولی با این وجود، چرم های مصنوعی جایگزین چرم های طبیعی شده است. و هنرمندان معمولا بخاطر صرفه جویی در هزینه ها از این نوع چرم استفاده می کنند. در کشورمان ایران نیز با وجود پتانسیل های بسیار و هنرمندان خوش ذوق در این هنر و همچنین شهرهای پیشرو و پیشگام در این صنعت-هنر مثل تبریز، تهران و مشهد، می توان با برنامه ریزی مناسب و صحیح گستره ی صادرات این هنر را گسترش داده. و با صادرات این نوع محصولات، موجب رونق چرخه اقتصادی کشور نیز شود. و چرخ هنر و صنایع دستی کشورمان روان تر گردد.

در شهرستان نجف آباد با توجه به وجود هنرمندان خوش ذوق و خلاق، برخی از هنرمندان این شهرستان به این هنر قدمت دار مشغول هستند. و خوشبختانه استقبال خوبی از این هنر در این چند سال انجام شده است. هنرمندان این هنر که اکثر آنان را زنان خانه دار تشکیل می دهند. با ساخت وسایل تزئینی و کاربردی همچون کیف، دستبند و ملزومات دیگر، ضمن روشن نگه داشتن این هنر-صنعت، در بهبود معیشت خانواده خود نیز سهیم هستند.

این مطلب در هفته نامه دیباگران شماره هشتاد و چهارم به چاپ رسیده است.

در مورد صنایع دستی بیشتر بدانید 

در مورد صنایع دستی نجف‌آباد بیشتر بدانید

از سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ سازان معاصر دیدن کنید.