شنبه, ۱۷ شهریور ۱۴۰۳ / ۱۹:۳۳:۴۸
تراریخته چیست را اینگونه می توان معرفی کرد: تراریخته ( Trans-genesi ) که به آن ترازایی و یا تراژنی هم گفته می شود. در واقع فرایندی است که درآن ژن برون زاد را به جانداران زنده تزریق می کند. به طوری که جاندار یک ویژگی جدیدی را پیدا می کند و آن را به فرزندانش […]
تراریخته چیست را اینگونه می توان معرفی کرد: تراریخته ( Trans-genesi ) که به آن ترازایی و یا تراژنی هم گفته می شود. در واقع فرایندی است که درآن ژن برون زاد را به جانداران زنده تزریق می کند. به طوری که جاندار یک ویژگی جدیدی را پیدا می کند و آن را به فرزندانش انتقال می دهد. اگر ژنی از جاندار حذف شود به آن فروریخته گفته می شود. به زبان ساده دستکاری ژنتیکی محصولات مصرفی از نظر پوشاکی و خوراکی را تراریخته می گویند. در این مقاله سعی شده است توضیحاتی در مورد این محصولات ارائه شود. که آیا محصولات تراریخته بخوریم یا نخوریم؟
تجاری سازی موفق محصولات تراریخته. ۳
پنج کشور برتر تولیدکننده محصولات تراریخته. ۴
محصولات تراریخته از نگاه اسلام. ۵
تراریخته ها و گرسنگی انسان.. ۶
تراریخته ها: آثار اقتصادی – اجتماعی.. ۱۰
الف- بررسی اصول اخلاق زیستی.. ۱۳
ب- تأکید قرآن کریم بر تفکر و دقت در غذا ۱۳
ج- جواز استفاده از محصولات تراریخته. ۱۳
بیوتکنولوژی کشاورزی و به ویژه مهندسی ژنتیک با تولید محصولات تراریخته فرصتی برای کاهش فقر، ایجاد امنیت غذایی، رفع سوء تغذیه و جلوگیری از تخریب منابع طبیعی و افزایش توانایی در اصلاح نباتات ایجاد نموده است. با این وجود، ورود بیوتکنولوژی در تحقیقات کشاورزی و تولید محصولات تراریخته، در بسیاری از کشورها با چالشهایی از جنبه های اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی، ایمنی زیستی، تجاری و اعتقادی مواجه شده است. آنچه مسلم است هر فناوری در کنار مزایای فراوان خود، مواردی از خطر یا ریسک را نیز به همراه دارد. این موضوع ذات هر فناوری بوده و در واقع هیچ یک از فناوری ها به طور ۱۰۰ درصد ایمن نیستند. بدیهی است، زمانی که یک فناوری جدید بتواند مشکلی از مشکلات بشر را حل نموده و نسبت به سایر فناوری ها مشکل خاصی ایجاد ننماید، بهره گیری از آن اخلاقی خواهد بود. استدلالهای غیرمنطقی و غیرعلمی جهت مخالفت با یک فناوری جدید هم به همان اندازه غیراخلاقی است. به همین دلیل اگر محصولات تراریخته بتوانند به هر طریقی مشکلات ناشی از روشهای کشاورزی سنتی را به حداقل رسانده بدون اینکه خود مشکل جدیدی ایجاد کنند، از نظر فنی و اخلاقی استفاده از آنها ارجحیت خواهد داشت. به هر حال، دیدگاه های اخلاقی در مورد محصولات تراریخته بیشتر مبتنی بر قضاوتهای ارزشی بوده و چندان مبنای علمی ندارد و این ارزشها و معیارها احتمالاً با گذشت زمان و تغییر شرایط و تغییر نظامهای شناختی تغییر خواهد کرد. نگرانی های علمی در مورد این دسته از محصولات هم با استدلالهای علمی به راحتی قابل حل است.
گیاه تراریخته به گیاهی گفته می شود که ساختار ژنتیکی آن از طریق مهندسی ژنتیک تغییر یافته باشد. این تغییر معمولاً جهت بهبود مقاومت گیاه به برخی آفات یا بیمار یها و برای بهبود عملکرد و بهره وری آن صورت م یگیرد. اولین محصولات تراریخته در سا لهای ۸۳ تا ۸۵ در ایران تولید شده اند. در این سا لها بر اساس مجوزی که از سوی هیئت دولت صادرشده بود برنج تراریخته توسط مرکز تحقیقات برنج کشور وابسته به وزارت جهاد کشاورزی به تولید انبوه رسید. براساس طرح تولید محصولات تراریخته، محققان مرکز تحقیقات برنج در شهر رشت، برنجی تولید کرده بودند که نیازی به سم پاشی نداشت و در مقابل آفتها مقاوم بود و محصول بیشتری می داد. اما در زمان دولت هشتم برخی سازما نها مانند سازمان محیط زیست با اعام این خبر که اثرات سوء ژن مورداستفاده در تولید برنج تراریخته ایرانی در کنفرانسها و سمینارهای مختلف به بحث گذاشته شده و به اثبات رسیده است خواستار توقف تولید این برنج شدند و به این ترتیب تولید و تحقیقات محصولات تراریخته در دولتهای نهم و دهم متوقف شد.
اما در دولت یازدهم، موضوع تولید محصولات تراریخته مجدداً در دستور کار قرار گرفت و براساس برنامه ریزی وزارت جهاد کشاورزی قرار است این محصولات به تدریج در سال ۹۵کشت و وارد بازار شوند. پنبه نخستین محصول تغییریافته ژنتیک است که پس از چند سال تحقیقات و تولید آزمایشگاهی، طبق اظهارات رئیس انجمن زیستی، قرار است در سال جاری به تولید انبوه برسد.
پیگیری مجدد کشت تراریخته ها، بحث میان موافقان و مخالفان فناوری تراریخته را مجددًا داغ کرد و دو طرف به بیان استدلالهای خود در تأیید یا رد این محصولات پرداختند. در ادامه سعی شده است با گردآوری و دسته بندی ادله ی بیان شده، زمینه برای قضاوت در این باره فراهم شود.
سال ۲۰۱۴ ، نوزدهمین سال تجاریسازی موفق محصولات تراریخته بود. محصولات تراریخته برای اولینبار درسال ۱۹۹۶ کشت شدند و تاکنون ۱.۸ میلیارد هکتار از اراضی با موفقیت زیر کشت محصولات تراریخته رفته اند که رکورد بی سابقه ای است. این سطح تقریباً ۸۰ درصد بیش از کل زمین های قابل کشت کشور چین یا ایالات متحده آمریکا است. محصولات تراریخته درسال ۲۰۱۴ در ۲۸ کشور جهان کشت شدند. سطح زیر کشت این نوع محصولات ازسال ۱۹۹۶ تاکنون بیش از صد برابر شده و از ۱.۷ ملیون هکتار در سال ۱۹۹۶ به ۱۸۱.۵ میلیون هکتار در سال ۲۰۱۴ رسیده است. افزایش سطح زیر کشت محصولات تراریخته در سال ۲۰۱۴ نسبت به سال قبل، ۶.۳ ملیون هکتار بود. در حالی که در سال ۲۰۱۳، نسبت به سال ۲۰۱۲ این رقم ۵ میلیون هکتار افزایش داشت که معادل ۳ تا ۴ درصد رشد سالانه است. افزایش صدبرابری محصولات تراریخته نشان می دهد که این محصولات، به دلیل مزایایی که داشته اند، سریعترین فناوری پذیرفته شده در ادوار اخیر بوده اند. تعداد کشورهایی که محصولات تراریخته تولید کرده اند بیش از چهار برابر شده است و از ۶ کشور در سال ۱۹۹۶ به ۲۸ کشور در سال ۲۰۱۴، یکی بیشتر از سال ۲۰۱۳ رسیده است.
آمریکا همچنان با ۷۳.۱ میلیون هکتار سطح زیر کشت ۴۰ درصد سطح زیر کشت جهانی محصولات تراریخته با بیش از ۹۰ درصد پذیرش برای محصولات اساسی شامل ذرت (۹۳ درصد پذیرش)، سویا (۹۴ درصد) و پنبه (۹۶ درصد)، حائز رتبه برتر بود. برزیل برای پنجمین سال متوالی افزایش سالانه سطح زیر کشت را داشت و با ۱.۹ میلیون هکتار سطح زیر کشت محصولات تراریخته بعد از آمریکا، با ۳ میلیون هکتار سطح زیر کشت این محصولات، در رتبه دوم قرار گرفت. قابل توجه اینکه، برزیل بعد از کشت سویای تراریخته دارای دو صفت همزمان تحمل به علفکش و مقاوم به آفات امسال نیز برای دومین سال پیاپی ۵.۲ میلیون هکتار را به کشت این محصول اختصاص داد. آرژانتین مقام سومی خود را، با کاهش ناچیز از ۲۴.۴ هکتار در سال ۲۰۱۳ به ۲۴.۳ هکتار در سال ۲۰۱۴ ،حفظ کرد. هند با داشتن ۱۱.۶ میلیون هکتار سطح زیر کشت پنبه تراریخته (۱۱میلیون هکتار در سال ۲۰۱۳ و ۹۵ درصد پذیرش مقام چهارم را داشت. پنجمین کشور برتر کانادا بود که ۱۹.۶ میلیون هکتار از زمین های خود را زیر کشت کلزای تراریخته برد. نود و پنج درصد کلزا در کانادا تراریخته است. روی هم رفته در سال ۲۰۱۴ پنج کشور برتر جهان در زمینه کشت گیاهان تراریخته، بیشتر از ۱۰ میلیون هکتار را به کشت این گیاهان اختصاص دادند که پایه ای گسترده و مستحکم برای توسعه پایدار در آینده خواهد بود.
نتایج یک تحلیل متا که در سال ۲۰۱۴ در سطح جهان انجام شد، مزایای چشمگیر بسیاری را در طی بیست سال گذشته برای محصولات تراریخته برشمرده است. همچنین در یک بررسی مشابه که طی ۱۴۷ مطالعه در بیست سال گذشته انجام شد، نشان داده شد که پذیرش فناوری محصولات تراریخته باعث کاهش مصرف حشره کش های شیمیایی تا ۳۷ درصد، افزایش عملکرد محصولات زراعی تا ۲۲ درصد و افزایش سود کشاورزها تا ۶۸ درصد شده است. این یافته ها نتایج ثابت مطالعات تحلیل متای قبلی را تأیید میکنند. آخرین داده ها، مربوط به سالهای ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۳ ،نشان میدهد که محصولات تراریخته از راه های زیر به امنیت غذایی، توسعه پایدار و تغییر اقلیم و محیط زیست کمک کرده اند: افزایش تولیدات زراعی به ارزش ۱۳۳ میلیارد دلار، تأمین محیط زیست بهتر با کاهش مصرف تقریباً ۵۰۰ میلیون کیلوگرم ماده مؤثر حشره کش های شیمیایی از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۲ به نحوی که تنها در سال ۲۰۱۳ به تنهایی باعث کاهش انتشار گاز CO۲ تا ۲۸ میلیارد کیلوگرم شد که معادل خروج ۱۲.۴ میلیون خودرو از جاده ها به مدت یک سال بود، حفظ تنوع زیستی از طریق صرفه جویی در کشت ۱۳۲ میلیون هکتار زمین از ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۳ و کمک به رفع فقر از طریق کمک به بیش از ۱۶.۵ میلیون کشاورز خرده پا و بیش از ۶۵ میلیون نفر از خانواده های تحت پوشش این کشاورزان که جزء فقیرترین مردم جهان محسوب میشوند. اگرچه امروزه استفاده از محصولات تراریخته به عنوان یک ضرورت تلقی میشود، اما انجام عملیات زراعی خوب از جمله تناوب و مدیریت مقاومت برای این محصولات، همچون محصولات غیرتراریخته ضروری است.
پذیرش محصولات تراریخته متأثر از دیدگاه های مذهبی افراد است. محققان و مفسران دینی در ادیان الهی اسلام، مسیحیت و یهود دارای دیدگاه های متفاوتی در زمینه ی اجازه از فناوری محصولات تراریخته هستند(۱) اسلام یکی از بزرگترین مذاهب جهانی است که دارای سریعترین رشد جمعیتی در میان ادیان و فرهنگ های مختلف شامل مسیحیت، یهودیت، هندویسم، بودیسم و … است. مسلمانان با جمعیتی بالغ بر ۶/۱ میلیارد نفر در ۱۱۲ کشور دنیا، حدود ۲۵ درصد جمعیت جهانی را شامل میشوند(۲) . دین اسلام دارای دو شاخه ی اصلی با عناوین مذاهب شیعه و سنی است که دارای تفاوت در دیدگاه های تاریخی و دکترین هستند. در اسلام علیرغم نگرانی های مربوط به سلامتی و محیط زیست ناشی از محصولات تراریخته، قانون منع کننده برای تغییرات ژنتیکی در گیاهان و جانوران وجود ندارد(۳) . در زمینه ی استفاده از محصولات تراریخته در اسلام عقاید مختلفی توسط محققان و مفسران ابراز شده است و تاکنون اجماع واحدی برای پذیرش این محصولات اعلام نشده است. اگرچه از یکسو در سال ٢٠٠٣ میلادی مجلس علمای کشور اندونزی (M.U.I.) با واردات و مصرف محصولات تراریخته موافقت کرد(۱). همچنین، شورای تغذیه و غذای اسلامی امریکا (IFANCA)، ﺷﻮﺭﺍﻱ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﺳﻨﮕﺎﭘﻮﺭ،(MUIS)ﺍﺗﺤﺎﺩﻳﻪﻱ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎﻥ ﺳﻌﻮﺩﻱ و ﺩﻭﻟﺖ ﻣﺎﻟﺰﻱ ﻧﻈﺮﺍﺕ ﺍﺑﺮﺍﺯﺷﺪﻩ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﻼﻝ ﺑﻮﺩﻥ ﻣﺤﺼﻮﻻﺕ ﺗﺮﺍﺭﻳﺨﺘﻪ ﺭﺍ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪﺍﻧﺪ، ﺍﻣﺎ ﺍﺯ ﺳﻮﻱ ﺩﻳﮕﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ ﻭ ﻋﻠﻤﺎﻱ ﺩﻳﻨﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ DNA ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﺣﺮﺍﻡﮔﻮﺷﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺣﺮﻣﺖ ﻏﺬﺍﻱ ﺗﺮﺍﺭﻳﺨﺘﻪﻱ ﻧﺎﺷﻲ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻣﻲﺷﻮﺩ، ﺑﻪﻋﻨﻮﺍﻥ ﻣﺜﺎﻝDNA ﺧﻮﮎ ﺍﺑﺮﺍﺯ ﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﮔﻴﺎﻩ ﺳﻮﻳﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺣﺮﺍﻡ ﺷﺪﻥ ﮔﻴﺎﻩ ﺗﺮﺍﺭﻳﺨﺘﻪ ﺍﺳﺖ (۴). ﺍﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﺩﺍﺷﺖ ﺩﺭﺻﺪ ﺯﻳﺎﺩﻱ ﺍﺯ ﮊﻧﻮﻡ ﺧﻮﮎ ﻭ ﺳﻮﻳﺎ ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺸﺎﺑﻬﻨﺪ. ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ، ﺑﺮﺧﻲ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﺩﺍﺭﻧﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎﻥ ﺗﺮﺍﺭﻳﺨﺘﻪ ﺩﺧﺎﻟﺖ ﺩﺭ ﺧﻠﻘﺖ ﺧﺪﺍ ﺑﻮﺩﻩ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ (۱).
مهندسی ژنتیک ابزاری قدرتمند برای اصلاح گیاهـان در کشـاورزی و تولید فرآوردههای غذایی محسوب میشود. با این وجود، بـه علـت نـو بودن این فناوری مردم احساس متفاوتی نسبت به آن دارنـد . مخالفـان این فناوری با دلایل متعددی از جمله خطرات ناشـناخته ایـن فنـاوری برای انسان و محیط زیست به مخالفت با آن میپردازند. اما برخی هم این فناوری را ابزاری برای مقابله با گرسنگی میداننـد . بـه هـر حـال، همانند سایر پیشرفتهای علمی، به منظور اطمینان از سـودمندی ایـن فناوری برای جامعه، ضروری است که ارزیـابی دقیقـی در ایـن زمینـه صورت گیرد. نگرانی های مربوط به محصولات تراریخته بیـانگر لـزوم ارزیابی در بسیاری از موارد از جمله در بخش اجتماعی است. سـؤالات اصلی که در این زمینه مطرح بوده و باید پاسخ داده شود عبارتند از: آیا ایـن راهکـار راه حلـی بـرای رفـع گرسـنگی جهـان محسـوب میشود؟ چه خطراتی برای سلامت انسان و محیط زیست دارد؟ آیا سود حاصل از این فناوری به یکسان بـین گـروه هـای مختلـف تقسیم میشود(۵)؟
با وجودی که در حال حاضر غذای کافی بـرای جمعیـت جهـان وجـود دارد ولی باز هم بیش از ۸۰۰ میلیون نفر در جهان دچار سـوء تغذیـه و فقر غذایی هستند. پیش بینی میشود که جمعیت جهان (بـا نـرخ رشـد۷/۱ درصد) در سال ۲۰۵۰ به ۳/۹ میلیارد نفـر برسـد(۶) یـک پـنجم مردم دنیا (۴/۱ میلیارد نفر) در فقر مطلق و بـا درآمـد ی کمتـر از یـک دلار در روز زندگی میکننـد(۷)از طـرف دیگـر کشـورهای در حـال توسـعه کـه در برخـی مـوارد ۵۰ تـا ۸۰ درصـد جمعیـت آن بـه امـور کشاورزی مشغولند کمتـرین درآمـد کشـاورزی و بـالاترین نـرخ رشـد جمعیتی (۶/۲ %)را دارند. لذا حدود ۷۰ % مردم فقیر دنیا بـرای معیشـت خود مستقیم یا غیرمستقیم به کشاورزی وابسته اند(۸). برای تغذیه این جمعیت و میلیونها نفری که هر ساله به آن اضـافه مـی شـود تمـامی روشهای ممکن برای افزایش ذخـایر جهـانی غـذا از جملـه افـزایش سطح زیر کشت، اصلاح روشهای کشت، استفاده از ارقام اصلاح شده و اصلاح روشهای حفاظـت از محصـ ولات را بایـد بکـار گرفـت . لـذا امنیت غذایی مهمترین چالش کشورها بویژه کشورهای در حال توسعه است. به همین دلیل استفاده از علوم و فنون پیشرفته تنها راه دستیابی به تولید پایدار کشاورزی محسوب میشود. در کنار تمـامی روش هـای موجود برای افـزایش امنیـت غـذایی، اسـتفاده از محصـولات زراعـی دستورزی شده ژنتیکی هم میتواند به این امر کمک کند. یک نظر عمومی ایـن اسـت کـه تغییـر و تحـول در کشـاورزی یـک ضرورت اخلاقی بـرای کـاهش فقـر و گرسـنگی و ایجـاد عـدالت در بسیاری از کشورهای فقیر دنیا میباشد (۹) . به عقیده توماس مالتوس، تغذیه یک جمعیت ۱۰ میلیاردی در آینده نزدیک یک توجیـه اخلاقـی برای استفاده از بیوتکنولوژی است(۱۰)با وجودی که تحقیقات کشاورزی و نقش آن در تولید غذا ذاتاً پسندیده میباشد اما عده ای بر این باورند که این دیـدگاه بـا ابـداع روش هـای دستورزی ژنتیکی تا حدی تغییر پیدا کرده است. به عقیـده ایـن افـراد فناوریهای جدید به دلیل ماهیتشان چالشی در زمینه وجود ارزشها و نظامهای ارزشی ایجاد نموده است. به علاوه، تلاش برای تولیـد غـذا برای جمعیت در حال افزایش واقعیتی است که باید مـورد توجـه قـرار گیرد. اما بحث در مورد نگرانیهای موجود در زمینه تولید غذا بایـد بـا احتیاط همراه باشد چـون اطلاعـات کمـی در زمینـه چگـونگی تـأثیر محصولات تراریخته بر کشاورزی پایدار وجود دارد(۱۱)در سیستمهای کشاورزی موجود، دو راهکـار بـرای افـزایش تولیـدات کشـاورزی و غـذایی وجـود دارد: افـزایش فشـردگی کشـاورزی در مناطقی که در حال کشاورزی است وگسترش سطح زیر کشت. در از نهادههای زیادی مانند بذرهای اصلاح شده، کودهای زراعت فشرده شیمیایی، ماشینآلات و … استفاده میشود تا بتوان حداکثر عملکرد را در واحد سطح به دست آورد. در زراعت فشرده تخریـب محـیط زیسـت تشدید میگردد در صورتی که حالت دوم منجر به حذف اکوسیستمهـا (مانند جنگلها) و تنوع زیستی آنها مـی شـود . از نظـر تئـوری، کشـت محصولات تراریخته میتواند با استفاده از سیستم زراعت فشرده میزان تولیدات کشاورزی را افزایش و میزان گرسنگی را کاهش دهد در حالی که باعث حفاظت محیط زیست میگردد. اما محصولات تراریختـه تـا چه حد در رفع گرسنگی نقش دارند؟ با توجه بـه اینکـه گرسـنگی بـه عوامل مختلفی از جمله فقر، عدم توزیع عادلانه غذا، عدم ثبات سیاسی و … بستگی دارد، بنابراین هر چند تراریخته ها تنها راه حل بـرای رفـع گرسنگی و کمبود غذا محسوب نمیشوند ولی یکی از راهکارها بـرای دستیابی به این هدف بوده و اخلاق ایجاب میکند هر نوع فناوری که کمک به رفع گرسنگی نماید باید مورد توجه قرار گیـرد (۱۱)در ایـن میان فناوری هایی مانند محصولات تراریخته، در صورتی که آثار سـوء زیست محیطی روشهای مرسوم کشاورزی را نداشته باشند در اولویت خواهند بود.
به عقیده پولین (۱۲)بحث علمی در مورد محـیط زیسـت یـک بحـث سیاسی یا اقتصادی نیست بلکه نوعی ارتبـاط شخصـی مـا بـا محـیط زیست است. آیا محیط زیست باید بدلیل ارزش های اخلاقی ذاتی مورد حفاظت قرار گیرد یا اینکه چون منبع ارزشمندی برای بشر اسـت بایـد حفظ گردد؟ به طور کلی، تضاد آشکاری بین نیازهای بشری و توجه بـه طبیعت وجود دارد که این امر یک موضوع کلیدی در توسعه و گسترش محصولات تراریخته محسوب میشود. آنچه مسـلم اسـت، کشـاورزی امروزی به علت وابستگی به مواد شیمیایی جهت بهینه سـازی شـرایط غذایی خاک، وابستگی به بذر ارقام مناسب، استفاده از آفـت کـش هـا و سموم شیمیایی برای کنترل آفات، بیماریها و علـف هـای هـرز، آثـار بسیار سویی بر محیط زیست دارد (۱۴،۱۳) دستورزی ژنتیکی گیاهان زراعـی بـا وارد کـردن ژن هـای مربـوط بـه تحمل تنشهای زنـده و غیرزنـده ضـمن افـزایش و بهبـود تولیـدات کشاورزی از نظر اخلاقی هم سازگاری بالایی با محیط زیست دارد. بـا این وجود، مخالفان محصولات تراریخته عقیده دارند که ایـن فنـاوری هم مانند فناوریهای قبلی با محیط زیست ناسازگار است آیا این فناوری باعث تقویت کشاورزی پایدار میشود؟ فرار ژن و ابر علف هرزها: ایـن احتمـال وجـ ود دارد کـه تـراژن هـای موجود در محصولات تراریخته از طریق دانه های گرده به ارقام مجـاور خود منتقل شده و یا با انتقال به علفهای هرز باعث تبدیل آنها به ابر شوند.به همین دلیل مخالفان این فناوری نگران علف هرز آنند که با تولید ناخواسته این دسته از علفهای هرز بحرانهای جـدی برای محیط زیست ایجاد شود. با این وجود، دانشمندان ذکر مـی کننـد که دو رگ گیری خارجی محصولات تراریخته مشابه ارقام اصلاح شده با روش سنتی میباشد (نه کمتر نه بیشتر) و بنابراین تأثیر جریـان ژن بستگی به خود صفت ژنتیکی دارد و ارتباطی به روش اصلاحی نـدارد . ضمن اینکه میتوان بـا بکـارگیری روش هـای مناسـب از ایـن اتفـاق جلوگیری کرد. از طرف دیگر به نظر میرسد کـه مهـم تـرین خطـر احتمـالی زیسـت محیطی، مربوط به استفاده از خود علفکش باشد. یعنی اینکه با ایجاد علفهای هرز متحمل یا مقاوم، مصرف علفکـش بـ هشـدت افـزایش یابد. از طرف دیگر ممکن است که با ایجاد و معرفی ارقـام مقـاوم بـه علفکش (مانند سویای مقاوم بـه علـف کـش ) تمایـل کشـاورزان بـه استفاده بی محابا از علفکش و در نتیجـه مصـرف آن افـزایش جـدی یافته که به نوبه خود موجب آلودگی بیشتر محیط زیست خواهـد شـد . در پاسخ این دسته از طرفداران محیط زیست میتـوان بـه مـوارد زیـر اشاره کرد: براساس آمار منتشره توسط مرکز ملی سیاستگزاری غذا و کشاورزی در آمریکا میزان مصـرف علـف کـش در گیاهـان تراریختـه نسبت به محصولات غیرتراریخته مشابه خود ۲۵ – ۳۳ %کمتـر اسـت. در نتیجــه در ســال ۱۹۹۹ در آمریکــا تعــداد ۱۹ میلیــون سمپاشی کمتر از سال ۱۹۹۶ در سـویا صـورت گرفتـه و ۲۱۶ میلیـون دلار از این بابت صرفه جویی شده است. گزارش های اخیر در اروپا هـم نشان داده که مصرف علفکش در گیاهان مقاوم به علفکش در ایـن کشورها در اغلب موارد به نصف کاهش پیدا کرده است. بنابراین، اصل این ادعا که گیاه تراریخته مقاوم به علفکش موجب افزایش این نوع سموم خواهد شد، بیپایه است. از طرف دیگر، در مهندسی گیاهان برای مقاومت به علفکش، بهطـور طبیعی و منطقی، گیاهان به علفکشهایی مقاوم میشوند که براساس مطالعات و گزارش ها از کـم خطرتـرین، سـالم تـرین و محـیط زیسـت دوستانه ترین نوع علفکشهای زیست تخریب پذیر هسـتند. بنـابراین، علفکش های استفاده شده برای محصولات زراعی مقاوم به علفکش در بسیاری از موارد نسبت به علفکش هایی که برای گیاهان معمـولی استفاده می شود مشکلات زیسـت محیطـی کمتـر و کـارایی بـالاتری دارند. مقاومت به آفات و بیماری ها یکی دیگر از زمینـه هـای فنـاوری تراریخته است که نگرانی هایی را به همراه داشته است. بـه علـت آثـار بسیار سوء آفتکش ها بر سلامتی انسان و محـیط زیسـت و از طـرف دیگـر بـه علـت بـی اثـر بـودن کنتـرل شـیمیایی آفـات، اسـتفاده از آفتکش های شیمیایی از نظر زیست محیطی و اخلاقی مطلوب نیست. در این راستا مهندسی ژنتیک مـی توانـد راه علاجـی بـرای ایـن موضوع بوده و ضمن هدفگیری دقیق مدیریت آفات، از آثـار مخـرب زیست محیطی سـموم شـیمیایی جلـوگیری نمایـد . مهندسـی ژنتیـک توانسته است با انتقال ژنهـای مقاومـت (بـه عنـوان مثـال ژن Bt از باکتری thuringiensis Bacillus ) به گیاهانی ماننـد پنبـه، ذرت، برنج و … آنها را در مقابل آفات و بیماریها مقاوم نماید. با انتقال ایـن ژن، گیاهان تنها در مقابل آفت هدف مقاومت نشان مـی دهنـد . بـدین ترتیب بر خلاف روش سمپاشی کـه تمـامی موجـودات زنـده (مفیـد و مضر) مزرعه در اثر سم از بین میروند در این روش فقـط آفـت مـورد نظر از بین رفته و سایر موجـودات در امـان مـی ماننـد . بنـابراین، ایـن فناوری علاوه بر صرفه جـویی در هزینـه سمپاشـی، بسـیار سـازگار بـا محیط زیست اسـت . طبـق برآوردهـای انجـام شـده، فـروش جهـانی محصولات تراریخته در سال ۲۰۰۷ بالغ بر ۹/۶ میلیـارد دلار بـود کـه این امر باعث کاهش ۱۵ درصدی مصرف آفتکش و لذا کاهش اثرات زیان آور آن بر محیط زیست شده است. تنـوع زیسـتی : بـه عقیـده Hardon(23) برخـورد تجـاری بـا ژرم ۷ پلاسمهایی که در کشاورزی سنتی به عنـوان یـک منبـع عمـومی بـا ارزش مـورد توجـه هسـتند نـوعی سـرقت زیسـتی محسـوب شـده و غیراخلاقی است. این تصور وجود دارد که برخی از صفات وارد شده به گیاهان زراعی از طریق روشهای مهندسی ژنتیـک، تنـوع زیسـتی را به مخاطره خواهد انداخت. برای مثال، استفاده از علفکش برای گیاهان متحمل به علفکش ممکن است جمعیت علفهای هـرز را بـه حـدی کاهش دهد که تأثیر منفی بر موجودات مختلفی که به طور مستقیم یـا غیرمستقیم از این علفهای هرز به عنوان غذا استفاده میکنند، داشته باشد. همچنین به علت رویکرد کشاورزان به ایـن محصـولات جدیـد، سایر محصولات از سیستم کشـاورزی حـذف شـده و به تـدریج از بـین بروند. با این وجود، برخی هم بر ایـن باورنـد کـه توسـعه محصـولات تراریخته به علت افزایش نیاز به ژنهای خارجی باعث افـزایش تنـوع زیستی خواهد شد. آنچه مسلم است، هدف از کشاورزی تولید غذا است. بنابراین، دستیابی به این هدف باعث میشود که کشاورز تا آنجا که ممکن است از رشـد و فعالیت سایر موجودات زندهای که باعث خسارت به محصول میشود ممانعت به عمل آورد. یک مزرعه (چـه سـنتی و چـه ارگانیـک ) یـک اکوسیستم طبیعی نیست. ثابت شده است که هـر چنـد در کشـورهای توسعه یافته بیشتر امور کشاورزی تحت شـرایط سـختگیرانه ای انجـام میشود ولی باز هم کشاورزی اثرات زیادی بر محیط دارد. بنـابراین در کشاورزی سنتی هم تنوع زیستی به شدت تحت تـأثیر قـرار مـی گیـرد(۱۵). به هر حال باید در تصمیمگیریهای اخلاقی در مورد اسـتفاده از محصولات تراریخته به تمامی این موارد توجه نمود.
کشاورزی همواره یک قدرت اقتصادی مهم در تجـارت کشـورها بـوده است. ظهور فناوریهای جدید از جمله بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک نقش بسیار زیادی در توسعه کشاورزی دنیا داشـته اسـت . عقیـده عموم بر این است که تحقیقات علمی بخودی خـود پسـندیده انـد امـا دانشی اهمیت بیشتری دارد که سودمندتر باشـد . گفتـه مـی شـود کـه استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی بسیار سـودمند اسـت . امـا منظـور از سودمندی چیست؟ آیا منظور تنها کاهش هزینه کارگری با اسـتفاده از محصولات مقاوم بـه علـف کـش بجـای وجـین، یـا کـاهش مصـرف آفتکش در نتیجه استفاده از گیاهان مقاوم به آفات است؟ آیا این امـر منجر به بیکاری در بین مردم (بویژه زنان) و فقر بیشتر نمیشود؟ عدم سودمندی – سودمندی از نظر عمـوم بـه ایـن معنـی اسـت کـه محصولات تراریخته باید برآورنده نیازهای اصلی جامعـه باشـند . یـک محصول تراریخته میتواند نیازهای اجتماعی را به چند طریق بـرآورده کند: ۱ .با ارائه غذای سـالم تـر ۲ .بـا کـاهش اثـرات زیسـت محیطـی کشاورزی ۳ .بـا تولیـد مـواد خـام ارزان تـر و یـا بهبـود اوضـاع کشورهای در حال توسعه و تغذیه جمعیت جهان. با توجه به موفقیتهای تجاری محصولات تراریخته در آمریکا و سـایر کشورها، تردیدی در مورد قدرت تجاری این محصولات وجـود نـدارد . یکی از مزایای آن تسهیل روش هـای مـدیریت کشـاورزی اسـت کـه باعث کاهش هزینه تولید میگردد. به علاوه، مدیریت علفهـای هـرز در نتیجه استفاده از محصولات مقـاوم بـه علـف کـش باعـث کـاه ش عملیات کشاورزی شده و بدین وسیله فرسایش خاک کاهش مییابد و این امر هم بـرای کشـاورز و هـم بـرای محـیط زیسـت مفیـد اسـت . گزارشهای اخیراً در اروپا نشان میدهد که محصولات تراریخته باعث افزایش قابل توجهی در عملکرد، کاهش اسـتفاده از آفـت کـش و لـذا صرفهجویی در هزینه میگردند. تمامی این موارد بیانگر سودمندی این فناوری است (۱۶) جنبههای اقتصادی- بیشتر تحقیقات بیوتکنولوژی توسط شرکتهـای خصوصی انجام شده و یا مورد حمایت آنها میباشد. این شرکتها بـه امیــد دســتیابی بــه درآمــدهای صــادراتی بیشــتر حاصــل از فــروش محصولات یا تکنولوژی، علاقمند هستند که در زمینه نیازهای کشـور خود دست به انجام تحقیق بزنند. چنین ارتباطی بـین بیوتکنولـوژی و تجارت به این معنی است که اولین هدف شرکتها نفع اقتصادی است نه منافع انسانی و زیست محیطی. این امر یک پدیده جدیـدی نیسـت . چندین دهه است که به تحقیقات (چه در سطح ملی و چه بینالمللـی ) با هدف فرصتهای تجاری نگاه میشود و بیوتکنولوژی هم از این امر مستثنی نیست. در ۸۰ % از محصولات زراعی، دستکاریهای ژنتیکی بـه منظـور ایجـاد مقاومت به علفکش صورت گرفته است. ۲۰ % باقیمانـده محصـولات تراریخته بهمنظور مقاومت به آفات و بیمـار هـا دسـت ورزی شـده انـد . کشاورزانی که از موادشیمیایی استفاده میکنند با استفاده از محصولات تراریخته مقاوم به آفت هزینه کـارگری آنهـا کـاهش یافتـه اسـت . از آنجایی که ۸۰ %محصولات زراعی تراریخته تنها به خاطر مقاومت بـه علفکـش مهندسـی شـده انـد عجیـب نیسـت کـه ۵ شـرکت بـزرگ بیوتکنولـوژی دنیـا (مونسـانتو، آسـترا – زنکـا، دوپونـت، نـووارتیس و آونتیس) شرکتهای تولیدکننده موادشیمیایی باشـند . ایـن شـرکت هـا تقریباً ۱۰۰ %فروش بذرهای تراریخته و ۲۵ %فروش تجاری بـذر را در اختیار دارند. حداقل از سـال ۱۹۹۶ زمـانی کـه شـرکت مونسـانتو اولـین محصـول تراریختـه (سـویای RR (را عرضـه نمـود، بـر بـازار فـروش بـذرهای تراریخته حاکمیت یافت. این شرکت تا حد زیادی بـدلیل اصـلی تـرین محصول تولیدی خود (رانداپ) بیش از ۵/۵ میلیارد دلار در سال در آمد دارد که این مبلغ بیش از تولید ناخالص ملی بسـیاری از کشـورهای در حال توسعه میباشد. سویای RR حدود ۵۸ %کل محصولات تراریخته را شامل میشود و پس از آن ذرت، پنبه و کانولا قرار دارند. آرژانتـین، آمریکا و کانادا از عمدهترین مصرفکنندگان بذرهای تراریخته هستند. در آرژانتین، ۹۵ %کل سویای زیر کشت و در آمریکا ۵۴ %آن تراریخته است. بدون در نظر گرفتن سایر در آمـدهای مونسـانتو، فـروش سـال ۲۰۰۰ رآنداپ ۳ بیلیون دلار بـوده کـه بیشـتر آن صـرف محصـولات تراریخته RR شده است. در چنین شرایطی حق مصرفکننده تـا چـه حد مورد توجه قرار میگیرد(۲۶). مالکیــت معنــوی – مالکیــت معنــوی از جملــه مباحــث اصــلی در بیوتکنولوژی مدرن محسوب میشود. از نظر قـانونی مالکیـت فنـاوری بذرهای تراریخته از طریق ثبت کردن آن حفظ می شود. هماننـد حـق کپی رایت با استفاده از قانون حق مالکیت معنوی (IPR )بهرهبـرداری از یک فناوری برای مدت محدود (مثلاً ۱۷ سال) به درخواست کننـده اعطا میشود. با این وجود امروزه بسیاری از کشـورها از جملـه آمریکـا اجازه دادهاند که IPR از فروش اختراعات حفاظت نماید. در آمریکا، از سال ۱۹۸۰ شرکتهای مختلف بیوتکنولوژی اقـدام بـه ثبـت ژن هـا و سایر مواد بیولوژیکی نمودهاند. در اروپا، قوانین سازمان تجارت جهـانی از آنها حمایت میکند. تخلف از این ثبتها و توافـق هـا هزینـه بسـیار ســنگینی دارد. مــثلاً وقتــی مونســانتو مــدعی شــد کــه شــرکت Schmeiser Percy Canadian بـدون مجـوز از کـانولای) RR مقاوم به علفکش) استفاده نمـوده اسـت دادگـاه ایـن شـرکت را بـه پرداخــت ۲۰۰۰۰ دلار جریمــه محکــوم نمــود . بــر عکــس شــرکت Schmeiser ادعا میکرد که نه تنها اقـدام بـه کشـت ایـن گیاهـان نکرده بلکه از رانداپ هم اسـتفاده ننمـوده اسـت و ایـن گیاهـان RR گیاهانی بودند که از مزارع مجاور وارد این منطقه شده اند یکی از فناوریهای چالش برانگیز دیگر در این حوزه، فناوری پایـانبر است این فناوری نگرانیهـای اخلاقـی جـدی را مطـرح نمـوده است. در این فناوری بذرها پس از یک دوره کشت، برای کشـت هـای بعـدی قابـل اسـتفاده نیسـتند . ایـن موضـوع باعـث وابسـتگی شـدید کشاورزان به شرکتهای تهیـه کننـده ایـن بـذرها شـده و در صـورت استفاده از این فناوری در یک منطقه امکان استفاده از بـذرهای تولیـد شده در مزرعه شخصی وجود نخواهد داشت. در نتیجه، هـر چنـد ایـن فناوری از پخش طبیعی تراژنها جلوگیری به عمل میآورد، ولی باعث تقابل و تضاد اخلاق تجارت و اخلاق بشر دوستی میشود. شرکت های خصوصی سهم عمدهای در تحقیقات بیوتکنولـوژی دارنـد . گفته میشود که ۹۰ % تولید محصولات تراریخته در دست شرکتهای خصوصی است. این شـرکت هـا بـا اسـتفاده از حـق امتیـاز اسـتفاده از محصولات تراریخته سود سرشاری نصیب خود کردهاند. شـرکت هـایی مانند مونسانتو مدعی هستند که حق ثبـت و مالکیـت معنـوی جبـران منصفانهای برای هزینهای است که آنها صرف این فناوری نمـوده انـد . اگر شرکتها نتوانند از امتیـاز ثبـت محصـولات تولیـدی خـود جهـت فـروش انحصـاری آن بـرای یـک دوره مشـخص اسـتفاده کننـد آیـا انگیزهای برای آنها برای تحقیقات وجود خواهد داشت. امـا بسـیاری از دانشمندان بر این عقیدهانـد کـه اشـکال حیـات (ماننـد ژرم پلاسـم و لاینهای سلولی) باید در اختیار همه باشد نـه اینکـه ثبـت خصوصـی گردد. آنها عقیده دارند که منابع زیستی مالکیت خصوصی ندارد. با این وجود، حق مالکیت در هیچ جامعهای بـه دلیـل اصـل عـدالت بـه طـور مطلق رعایت نمیشود. جامعه میتواند بـه منظـور “تمایـل عمـومی “، “نیاز اجتمـاعی ” و “منفعـت عمـومی ” حـق مالکیـت را ضـبط کنـد . همچنین اگر موضوع ثبت “خطری برای اخلاق عمومی” داشته باشد، طبق قانون ثبت مشکلساز بوده و لذا بایـد از ثبـت برخـی موجـودات ممانعت به عمل آورد نابراین، لازم اسـت در ارزیـابی محصـولات تراریختـه، ضـمن اینکـه جنبههای سلامتی و زیست محیطـی آنهـا مـورد ارزیـابی قـرار گیـرد، نگاهی جامع به جنبه های اقتصادی، مالکیت معنوی، اجتمـاعی و ملـی آن هم داشت. باید بررسی شود که اعطای حق مالکیت استفاده از این فناوری به شخص چه محاسن و معایبی میتواند داشته باشـد . مزایـای اجتماعی و ملی بهرهگیری از این فناوری چیست؟ و اینکه چـه کسـی مجوز استفاده از این فناوری را اعطا نموده و چه کسی از آن بهـره منـد میشود.
اخلاق زیستی بر چهار اصل کلی استوار است که شامل: ١ -احترام به فرد (استقلال) ٢ -زیان نرساندن ٣ -خیرخواهی ۴ -عدالت هستند. با بررسی پاسخهای دریافتی مشخص شد که تمامی اصول فوق در این پاسخها به صورت واضح یا مستتر وجود دارند و از نظر مراجع محترم استفاده از محصولات تراریخته و بالتبع پژوهش و توسعه ی فناوری های مربوط به آن مجاز است، لیکن این جواز منوط به رعایت جنبه های مختلف ایمنی و اخلاقی است.
قرآن کریم در بخشهای مختلفی به اهمیت و توجه به غذا تأکید کرده است که به عنوان نمونه یکی از آنها که دلالت روشنی دارد ذکر میشود. آیه ی ٢۴ سوره ی عبس بیان میدارد فَلْینْظُرِ الاْنْسان إِلی طَعامه یعنی انسان باید به غذای خویش بنگرد. بر اساس تفسیر نمونه ی آیت االله مکارم شیرازی نزدیکترین اشیاء خارجی به انسان غذای اوست که جذب بدن و جزئی از بافت و وجود او می شود، لذا قرآن بر تفکر و توجه در مواد غذائی تأکید کرده است. در این آیه منظور از فَلْینْظُرِ تماشای ظاهری نیست، بلکه نگاه به معنی تفکر، دقت در ساختمان این مواد غذایی، اجزاء و تأثیرات آن در وجود انسان است. معانی ذیل به طور خلاصه از آیه استظهار میشود؛ غذا چگونه تولید میشود؟ چگونه ترکیب میشود؟ چگونه به بازار عرضه میشود و چگونه به فروش میرسد؟ دیگر آنکه آیا غذا پاک است یا نجس؟ حلال است یا حرام؟ بهداشتی است یا غیر بهداشتی؟ مضر است یا مفید؟ شیمیایی و مصنوعی است یا طبیعی و دستنخورده؟ با فرهنگ دینی سازگار است یا ناسازگار؟ پس، براساس تفسیر این آیه ی قرآن کریم مشخص شد که هر غذایی را نباید تولید کرد و هر غذایی را نباید به بازار عرضه و توزیع و مصرف کرد.
با توجه به پاسخهای دریافتی میتوان گفت از نظر مراجع شیعه استفاده از محصولات تراریخته بلامانع است؛ همچنین، تولید و توزیع آنها نیز مجاز شمرده شده است. (ر.ک. به پاسخهای آیات عظام نوری همدانی و جناتی). نکته ی قابل توجه این است که این مجوز با شروط و احتیاطهایی از سوی ایشان همراه است که به شرح زیر هستند. ج- ١ -عدم ضرر اکثر مراجع استفاده از محصولات تراریخته را مشروط به عدم ضرر آن برای انسان اعلام کرده اند. برخی بررسی و دقت بیشتر و عدم ضرر در آینده را نیز مطرح کرده اند. (ر. ک. به پاسخ آیت االله شیرازی) برخی تالی فاسد دیگر یا به عبارت دیگر ضرر ثانویه، به عنوان مثال آلودگی محیط زیست، را به عنوان شروط اعلان داشته اند. (ر. ک. به پاسخ آیت االله نوری همدانی در خصوص عدم ضرر، قاعدهی مهم فقهی وجود دارد که به عنوان قاعده ی نفی ضرر یا قاعده ی لاضرر به صورت قاعده حاکم در فقه مورد استناد قرار میگیرد. این قاعده بر اساس روایتی متواتر از پیامبر گرامی اسلام (ص) است لاضرر و لاضرار فی الاسلام. معنای حدیث لاضرر آن است که ضرر در اسلام مشروعیت ندارد. عدم مشروعیت ضرر هم شامل مرحله ی قانونگذاری و هم شامل مرحله ی اجرای قانون میشود. قاعده ی لاضرر، علاوه بر آنکه در موارد ضرر شخصی – به عنوان دلیل ثانوی- میتواند دایره ی ادله ی اولیه را محدود سازد، همچنین، حاکی از یک خط مشی کلی در تشریع احکام اولیه است. به عبارت دیگر بر طبق قاعده ی لاضرر اولاً احکام الهی اعم از وضعی و تکلیفی مبتنی بر نفی ضرر بر مردم وضع شده و ثانیاً چنانچه شمول قوانین و مقررات اجتماعی در موارد خاصی موجب زیان بعضی بر بعض دیگر شود آن قوانین مرتفع است. قـاعـده ی لاضرر, از تراز و قاعده هایی است که از دیرباز فقهای اسلام از آن بحث کرده اند. در سده های اخیر، شماری از فقیهان، از جمله ملا احمد نراقی، میرفتاح مراغهای، شیخ انصاری و دیگران رساله یا کتابی مستقل را بدان ویژه ساخته اند. اهمیت این قاعده به حدی است که برخی از متفکران اسلامی از آن به عنوان کلید و رمز هماهنگی اسلام با پیشرفتها و توسعه یاد کرده اند .وجوب و ضرورت اثرات طبیعی محصولات تراریخته این همان یکی از شروط مطرح شده ی مراجع محترم در پذیرش محصولات تراریخته آن است که آنها آثاری مانند مواد طبیعی داشته باشند. (ر. ک. به پاسخ آیت االله جناتی) این دیدگاه قدری محتاطانه تر و سخت گیرانه تر از دیدگاه مشروط کردن استفاده به عدم ضرر است. به عبارت دیگر، در اینجا علاوه بر عدم ضرر، مشابهت اثرات استفاده از محصولات تراریخته با محصولات طبیعی مد نظر قرار گرفته است. این موضوع در ارزیابی های علمی قبل از رهاسازی محصولات تراریخته مورد نظر و عمل است آگاهی و اطلاع رسانی (برچسبگذاری محصولات یکی از شروط دیگری که برخی از مراجع اعلام کردهاند، آگاهی مصرف کنندگان از نوع محصول است تا با اختیار خود از آن استفاده کنند. این موضوع منطبق بر اصل احترام به فرد و رعایت استقلال است که یکی از اصول اخلاق زیستی مذکور است. امروزه، در بسیاری از کشورهای مصرف کننده آگاهی بخشی به مصرف کنندگان، جزء ضوابط و مقررات استفاده از این قبیل محصولات است و با عنوان برچسب گذاری محصولات تراریخته اجرا میشود.
در قرن اخیر بشر با چالشهای متعددی روبرو است کـه از مهـم تـرین آنها میتوان به تهیه و تولید غذا برای جمعیت در حـال افـزایش، رفـع فقر و گرسنگی و حفاظت از محیط زیست اشاره نمود. به منظور تغذیه و رفع گرسنگی جمعیت در حال رشد جهان، ضروری است که تولیـد و توزیع غذا بهبود پیدا کرده و در کنار آن آثار مخـرب زیسـت محیطـی کاهش یابد. این امر مستلزم استفاده از یافته های علمی و فناوریهـای جدیـد مـیباشـد. اســتفاده از گیاهــان تراریختـه بـه عنـوان یکــی از دستاوردهای بیوتکنولوژی کشـاورزی در سـال هـای اخیـر بـه عنـوان راهکاری برای حل برخی از مشکلات بشر در این حـوزه مطـرح شـده است. هماننـد هـر فنـاوری جدیـد، اسـتفاده از محصـولات تراریختـه سؤالات و نگرانی هایی از جنبه، بهداشتی، اقتصادی، اجتماعی، زیسـت محیطی و اخلاقی ایجاد نموده است. علت بهرهگیری از ایـن فنـاوری چیست؟ پیامدهای انتخاب ما چه خواهد بود؟ آیا اساسـاً اسـتفاده از آن مفید و ضروری است؟ چگونه میتوان از مزایای این فناوری بهـره منـد شد؟ استفاده از موجودات تراریخته چه خطراتی میتواند برای سـلامت انسان و محیط زیست داشته باشد؟ چه کنترلها و بررسیهای اخلاقی، اجتماعی و حقوقی باید در این زمینه از تحقیقات انجام شود؟ چـه آثـار فردی، اجتماعی و فرهنگی ناخواستهای میتواند ایجاد شود؟ چه کسی به این فناوری دسترسی خواهد داشت؟ و سؤالات متعدد دیگر. آنچه مسلم است هر فناوری در کنـار مزایـا و فوایـد خـود، معایـب و نگرانیهایی نیز به همراه دارد. با آنالیز سـود – زیـان یـک فنـاوری و مقایسه آن با سایر فناوری های موجود و بکارگیری روش های مناسـب برای بـه حـداقل رسـاندن مخـاطرات مـی تـوان از مزایـای بـی شـمار فناوری های نوین بهره مند شد. زمانی که یک فناوری جدید مـی توانـد مشکلی از مشکلات بشر را حل نموده و نسـبت بـه سـایر فنـاوریهـا مشکل خاصی ایجاد ننماید، بـدیهی اسـت بهـرهگیـری از آن اخلاقـی خواهد بود و برعکس، اسـتدلال هـای غیرمنطقـی و غیرعلمـی جهـت مخالفت با یک فناوری جدید هم به همان اندازه غیراخلاقی میباشـد . برای بسیاری از مردم جنبههای اخلاقـی و ارزشـی مهندسـی ژنتیـک اهمیت دارد. به همین دلیل، برای مثال، ارزیـابی هـای اخلاقـی باعـث شده که بسیاری از مردم تولید انسولین حاصل از موجودات تراریخته را بپذیرند؛ همچنانکه همین جنبه های اخلاقی باعث شده کـه برخـی بـه سیب زمینی یا حیوانات تراریخته با دیده تردید نگاه کنند. ممکن است در برخی موارد اجباری برای استفاده از فنـاوری تراریختـه جهت رفع گرسنگی بشر وجود داشته باشد، اما باید در چنـین مـواردی ارزیابی های کافی انجام شده و در صورت مزیت و برتـری، اسـتفاده از آنها را ترویج نمود. سازمان ملل (UN) و سایر سازمانهای بین المللـی اعلام نموده اند که دنیای امروز آنچنان با بحران و امنیت غذایی مواجه است که نمیتواند از محصولات تراریخته اجتناب نماید. در هیچ یک از این ارزیابیها محصولات تراریخته به عنوان تنها راه حل ذکر نشده اند اما به عنوان یک عامل مهم در حل این مشکلات مطرح هستند. آنچه مسلم است، تولید غذا در آینده باید افزایش پیدا کنـد . در ایـن شـرایط استفاده از روشهای کشاورزی فشرده یعنی افـزایش اسـتفاده از مـواد شیمیایی کشاورزی و مکانیزاسیون آثـار تخریبـی بیشـتری بـر محـیط زیست گذاشته و تنوع زیستی را به شدت کاهش خواهد داد. در چنـین شرایطی، اگر محصولات تراریخته به هر طریقـی ایـن اثـرات سـوء را کاهش داده بدون اینکه خودشان مشکلات دیگـری ایجـاد نماینـد، از نظر فنی و اخلاقی استفاده از آنها ارجحیت خواهد داشت. آثار مخرب انقلاب قبلی در کشاورزی، صنعت و چالشهای ایجاد شده برای ارزشها براحتی بـه فراموشـی سـپرده شـده اسـت . امـا انقـلاب تراریخته هر چند ممکن است چندان شاخص نباشد، ولی تا زمانی کـه ترس و نگرانی عمومی در این زمینه کاهش پیدا نکند همچنان چالش برانگیز خواهد بود. تنها با ادامه تحقیقات پایـه در زمینـه مخـاطرات و فواید تراریخته ها و اطلاع رسانی درست و کافی در این زمینه است کـه جامعه با فواید مهندسی ژنتیک در کشـاورزی آشـنا شـده و رویکردهـا تغییر خواهد یافت. آنچه مسلم است، دیدگاه های اخلاقی در مـورد محصـولات تراریختـه بیشتر مبتنی بر قضاوتهای ارزشی بوده و مبنای علمـی نـدارد و ایـن ارزشها و معیارها احتمالاً بـا گذشـت زمـان و تغییـر شـرایط و تغییـر نظامهای شناختی تغییر خواهد کرد. نگرانیهای علمـی در مـورد ایـن دسته از محصولات هم با استدلالهای علمی براحتی قابل حل اسـت. آنچه مسلم است اتخاذ سیاستهای منطقی و آینده نگر در سطح ملـی میتواند ضمن اجتناب از مخاطرات احتمالی ایـن فنـاوری، مـردم را از مزایای آن بهرهمند نماید.
Journal of Experimental Botany 55: 307-319 6. Flowers TJ (2004). Improving crop salt tolerance
نویسنده : سمیه طالب
از سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ سازان معاصر دیدن کنید
