زرکوبی

بزرگنمایی تصویر

زرکوبی هنری است که جزو هنرهای فلزکاری در ایران است. قدمتی چندین هزار ساله دارد و از قدیم تا کنون در ایران رواج دارد.

کشورمان ایران با توجه به پیشینه ی کهن، دارای هنرهای سنتی و صنایع دستی بسیاری است.هنرهایی که می توان آن ها را نماد فرهنگ غنی و هنر ناب این سرزمین کهن دانست. این هنرها و صنایع دستی که چند سالی است به ورطه  فراموشی رفته اند. می توان با برنامه ریزی مناسب ضمن احیای این هنرها، نقش مهمی در توسعه اقتصادی، کارآفرینی و اشتغال زایی ایفا کرد.

دکتر محمد معین در کتاب فرهنگ فارسی معین، زرکوبی را چنین معنی کرده است:
“هر چیزی که روی آن طلاکوبی شده باشد”

این هنر دارای سابقه بسیاری است. و از جمله آثار باقی مانده از این هنر می توان به برگ های زرینی که در آرامگاه های مصری یافت شده است. و قدمت آن به ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد بازمی گردد، اشاره کرد. نکته  جالب در این آثار به جا مانده، عکس زرکوبان هنگام کار در آن آرامگاه هاست که کشف شده است.

زرکوبی در کتاب ها و نوشته های نویسندگان بزرگ نیز آمده است. و نویسندگان و پژوهشگران از این هنر یاد کرده اند. هومر در داستان های خود از زرکوبی سخن گفته است
و پلینی دانشمند روم باستان نیز ضمن یاد کردن از این هنر، می گوید. “که از یک انس (تقریبا ۲۸ گرم) زر، ۷۵۰ برگ که هر کدام اندازه اش به پهنای چهار انگشت است، برای زرکوبی استفاده می شود”

این هنر در کشورمان نیز دارای سابقه  درخشان و طولانی است.

و با توجه به اینکه ایران از کشورهای پیشرو و پیشگام در هنر فلزکاری بوده است. بی شک این هنر نیز در زمره  آثار پرطرفدار در بین هنرمندان و مردم بوده است. و هنرمندن ایرانی دست به ساخت آثار زیبا و کاربردی زده اند.

از نمونه های اولیه این هنر می توان به زینت آلات برگ طلایی در تخت جمشید اشاره کرد. که مربوط به دوران هخامنشیان و سلسله های بعد است که به یادگار مانده است.
اما باید گفت که از زرکوبی در گذشته در جنگ افزارها و زره های فرمانده هان جنگی استفاده می شد. و آثار رزمی و زرهی زرکوبی شده فرمانده هان جنگی ایرانی، متمایز از دیگر آثار رزمی است.

بعدها نقاشان مینیاتور ایرانی نیز از این هنر در آثارشان استفاده کردند. و در قسمت برگ های زرین از طلاکوبی سود بردند. در صنایع کاشی نیز مقدار زیادی از این هنر را برای مطلاکاری و کاشی های لعابی مصرف می کنند. و امروزه نیز در بعضی از مجسمه های فولادی و یا دیگر آلات فولاد در جهت تزئین و زیبایی از این هنر استفاده می کنند.

مراحل و روش زرکوبی

روش زرکوبی از گذشته تا به امروز تغییر چندانی نداشته است. و به جز اضافه شدن برخی از وسایل مکانیکی به این روش در جهت زرکوبی تغییر چندانی نکرده است.

در ابتدا باید گفت که به کسی که کار زرکوبی را انجام می دهد زرکوب گویند. و این هنرمند با انجام قالگذاری و کلردهی، زر را به درجه ی بسیار عالی پالایش می دهد.
و سپس با گداختن، آن را به شمش های چهار گوشه تبدیل می کند.

ایرانیان از زر خالص برای کوبیده شدن استفاده می کنند و کمتر مس یا سیم اضافه می کنند. البته در مواردی که بخواهند رنگ زر را عوض کنند. از مس و سیم در جهت سرخ یا سبز رنگ شدن استفاده می کنند. که این کار موجب زیباتر شدن شی ای که قرار است زرکوبی روی انجام گیرد، می شود.

مراحل و روش زرکوبی

زرکوب در مرحله  بعد با کوبیدن، شمش را به صورت تسمه در می آورد. البته امروزه برای نورد طلا از چرخ های مخصوص زرکوبی استفاده می شود. در این مرحله هنرمندان طوری نورد را انجام می دهند که طلا بسیار نازک شود. تا حتی بتوان با ناخن روی آن علامت گذاشت. هنگامی که ضخامت زر به این حد، از نازکی رسید. به صورت مربع های ۵ سانی متری بریده می شود. و این چهار گوش های بریده شده را در بین ورقه های کاغذی مربع شکل، از جنس درخت توت که با کتیرا و اخرای زرد پوشیده، صیقل کاری، پرداخت و درخشان شده اند. و به اندازه ی حدود ۱۲ سانتی متر، قرار می دهند.

مراحل و روش زرکوبی

سپس در حدود ۱۷۵ تا ۲۰۰ عدد از این کاغذهای چهارگوش که در میانش زر قرار دارد را در کیسه های پوستی یا کاج (به مجموع این بسته ها کاج گویند). گذاشته و در آن را محکم می بندند و با چکش طلاکوبی که وزنی در حدود ۷ کیلوگرم دارد. به مدت نیم ساعت، روی سنگ مرمر صیقلی شده یا سندان آهنی، روی بسته  ها می گوبند. و هنگامی که طلاها از لبه بسته نمایان می شود. کاج ها را باز کرده و برگ زر نمایان شده را که هنوز ضخیم است را به چهار قسمت تقسیم می کننند.

در این مرحله این ورقه ها را در میان ورقه های ۲۷ سانتی متری که پوست زرکوبی نامیده می شود. قرار می دهند و در حدود ۲ ساعت با چکش دیگری به وزن ۴ کیلوگرم، دوباره روی بسته می کوبند. تا این که زری که در درون مربع ها قرار دارد، به چهار لبه ی آن برسد.

سپس هنرمند بسته را باز کرده و برگ ها را مثل مرحله  قبل به ۴ قسمت تقسیم کرده. و آن ها را در صفحات مرغوب و درجه یک پوست زرکوبی قرار داده و این بار با چکش ۳ کیلویی به مدت چهار ساعت روی کیسه می کوبند. و زمانی که برگ های زر، شفاف و نمایان شد. کوبیدن را متوقف می کنند و در مرحله  آخر نیز این برگ های زرین که اینک ۱۰ در ۱۰ سانتی متر و بسیار نازک و با ضخامت ۰۰۰۳۷۵//۰ سانتی متر هستند. را داخل کتاب هایی که در حدود ۲۰ برگ کاغذ دارد، قرار می دهند.

مراحل و روش زرکوبی در ایران بدین گونه است و همان طور که گفته شد.

تفاوت چندانی این مراحل از گذشته تا به امروز نداشته است. و می توان گفت این تقریبا همان روشی است. که پلینی در زمان رومی ها و تئوفیلوس در سده ۱۲ میلادی و نویسندگان دیگر در سده های ۱۵ و ۱۶ میلادی نقل کرده اند.

از دیگر نقل قول ها در باب این هنر می توان به هانس ای وولف نویسنده کتاب “صنایع دستی کهن ایران” اشاره کرد. وی در بازدیدی که در سال ۱۹۶۳ میلادی از چند مغازه زرگری در بازار حیدرآباد داشته است. نقل کرده است “برگ های زرین و سیمین برای آرایش به کار برده می شود.  ولی قسمتی از آن در داروهای محلی مصرف دارد. و می گویند این فلزات گران قیمت دارای نیروی خاصی هستند”.

این نویسنده معتقد است که این هنر از گذشته تا به امروز در بین ایرانیان رواج داشته است. و هنرمندان ایرانی از زرهای خالص در این هنر استفاده می کردند.

هنرمندان ایرانی که سرشار از ذوق و قریحه هستند

در کنار استفاده از هنر زرکوبی در مینیاتور، تزئین فلزات، از این هنر در مطلا کاری روی چوب، گوهر نشانی یا موج دار کردن فولاد با طلا نیز استفاده می کنند. و آثار زیبایی از خود به جای می گذارند.

ولی همان طور که گفته شد. به اعتقاد هانس ای وولف، از این هنر امروزه در ایران بییشتر در تزئین آلات فولادی استفاده می شود. و این نویسنده معتقد است که از این هنر بیشتر در تزئین علم عزاداری در دسته های عزاداران روزهای محرم استفاده می گردد.

روش کار زرکوبی در تزئین آلات فولادی

روش کار در تزئین آلات فولادی نیز بدین شکل است. که ابتدا جاهایی را که باید طلا در آن جای داده شود. را به شکل ضربدر یا صلیب دندانه دندانه و زبر می کنند. و سپس سیم زر و یا نقره که بسیار نازک و ضخامتی حدود ۰۰۷/۰ سانتی متر دارد را در جاهای زبر شده. و شکاف داده شده قرار می دهند و با چکش طلاکوبی آن را چکش کاری می کنند.

در مرحله پرداخت نیز آن را با عقیق (مصقول)، که باعث درخشش طلا و نقره می شود. پرداخت می کنند تا درخشان گردد و سپس در مرحله ی آخر در برخی مواقع که شکاف زیاد است. و به چشم می آید با رویه ی فولاد آن ها را به هم چفت می کنند. تا شکاف و بریدگی دندانه محو گردد.

روش کار زرکوبی در تزئین آلات فولادی

این را نیز باید اضافه کرد که در آخر باید گفت که از زرکوبی در تزئین صفحات و جلد کتاب برخی کتب نفیس و گرانبها در جهت زیباتر شدن نیز استفاده می گردد. و کتاب های زرکوب بسیاری به یادگار مانده است.

از دیگر هنرهای سنتی وابسته و شبیه زرکوبی، زرکشی و گلابتون سازی است. که در برخی اوقات یک نفر این دو هنر دیگر را نیز انجام می دهد و در شماره های بعد به تعریف زرکشی و گلابتون سازی می پردازیم.

در آخر باید گفت، همان طور که می دانید. یکی از راه های زنده ماندن، رونق  و ترویج این گونه هنرهای قدیمی و سنتی با توجه به افزایش هزینه ها و عدم تمایل برخی به هنر زرکوبی، ایجاد نوآوری و خلاقیت توسط هنرمندان است. تا این هنر تزئینی در بین مردم بیشتر شناخته شود.

روش کار زرکوبی در تزئین آلات فولادی

به طور مثال امروزه هنرمندان هنرهای تجسمی و هنرهای سنتی نظیر نقاشی، نقاشی خط، معرق و … می توانند از زرکوبی و رشته سیم های نازک نقره در آثار خود استفاده کنند. تا ضمن نوآوری، بر ارزش مادی و معنوی اثر خود نیز افزوده گردد. و بی شک چنین آثار نفیس و زیبایی در خارج از کشور نیز طرفداران خاص خود را دارد. و با صادرات این آثار بدیع و زیبا، ضمن ترویج و شناسایی هنرهای ناب کشورمان، صادرات این محصولات می تواند موجب رونق چرخه ی اقتصاد کشور و صنایع دستی و دلگرمی هنرمندان گردد.

این مطلب در هفته نامه دیباگران شماره هشتاد و ششم به چاپ رسیده است.

در مورد دیگر صنایع دستی نجف‌آباد بیشتر بدانید

از سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ سازان معاصر دیدن کنید.