قلمکاری

بزرگنمایی تصویر

قلمکاری یا چیت سازی نقش زدن روی پارچه یا هنر چاپ روی پارچه است.  این هنر در دوره شاه عباس در قرن ۱۱ هجری قمری مورد توجه خاص درباریان قرار گرفت و به کمال رسید.
معروفترین نوع آن ها قلمکاری زر یا اکلیل بوده است. هر چند اکثر مردم سفره های سنتی را با عنوان سفره قلمکاری می شناسند اما نام درست آن چیت سازی می باشد.

چیت سازی یکی از مهم ترین شاخه هاص صنایع دستی در استان اصفهان می باشد. که طراحان نقش های قلمکاری، کاشی، قالی و تا حدی کنده کاری روی چوب و گچبری وجوه تشابه زیادی دارند.

نام قلمکاری از نوع تولید و نحوه ساخت آن برگرفته شده است. و در ابتدا با قلم طرح های مورد نظر روی پارچه ابریشمی و یا پنبه ایی نقاشی می شد. بعد ها به دلیل نیاز به سرعت بالا در تولید به شکل امروزی و استفاده از قالب برای نقوش و طرح ها متداول شد. امروزه اصفهان مرکز تولید قلمکاران ایران می باشد. و در دوره صفوی لباس های مردان و زنان بیشتر با پارچه های قلمکاری تولید می شد. البته نوعی قلمکاری خاص با نام دلگه برای لباس زنان و مردان به کار برده می شد. و از انواع دیگر قلمکاری حرفه ای زر یا اکلیل جیگرانات قمرز و جیگرنات بنفش را می توان نام برد.

رکن اصلی قلمکاری قالب سازی آن است. قالب های چوبی دارای نقوش برجسته است. و توسط افراد حرفه ایی و متخصص قالب تراشی می شود. و با تفکیک رنگ که حداکثر ۴ رنگ می باشد روی چوب زالزالک و یا گلابی ساخته می شود.

تاریخچه قلمکاری

در حدود قرن چهارم پیش از میلاد نگارگری روی پارچه یا چیت سازی شروع شده است. و در مقبره هفت برادر سکاها نمونه هایی از آن کشف شده است و نمونه های دیگر نیز در گورستانی در مصر پیدا شده است.  در دوران مغول رواج پیدا کرد و ایرانیان به طراحی و نقاشی پارچه ها پرداختند و در زمان صفویان در حمایت شاه عباس این هنر رونق گرفت و تا امروز اصفهان مرکز اصلی این هنر می باشد.

در شهرهایی مانند رشت، کاشان، تبریز، مشهد نیز قلمکاری رواج دارد.

پارچه های قلمکاری

بیشتر پارچه های مصرفی در قلمکاری ابریشم، کتان بافت خارجی، متقال ، چلوار، ململ حاجی علی اکبری ، یا کرباس می باشد که باید نخی  و پنبه ایی باشد زیرا رنگ را الیاف پنبه رنگ را بهتر از پشم می پذیرند.

انواع طرح ها و نقوش قلمکاری

مینیاتور، کتیبه‌های مزین به اشعار به ویژه اشعار محتشم کاشانی، داستان‌های کهن ادبیات فارسی، رامشگران و نوازندگان، تصاویر شعرا، گل و بوته و اسلیمی، داستان‌های حماسی عاشورا، زورخانه و ورزشگاه‌ها، شکارگاه‌های صنعتی، زنجیره، کتیبه، موضوعات و وقایع تاریخی، تصاویر عشاق ایرانی، جانوران اهلی و وحشی و مناظر تاریخی

رنگ های مورد استفاده در قلمکاری

در قدیم بیشتر رنگ های حیوانی، گیاهی و معدنی بوده است. اما امروزه به دلیل مراحل سخت تهیه رنگ های طبیعی و تثبیت آن بیشتر رنگ های شیمیایی استفاده می شود.
رنگ سازی یکی از حساس ترین مراحل کار قلمکاری می باشد. و استادکاران این حرفه با موادی ارزان قیمت و ساده مانند روغن کنجد، پوست انار، پوست گردو، روناس، لاجورد،
کتیرا، شیره انگور، گل سرخ، روغن کرچک، زردچوبه، زاج سفید و سیاه، زنگ آهن رنگ مورد نظر را تهیه می کنند. و مقدمات چاپ پارچه را فراهم می کنند.

رنگ های اصلی در قلمکاری قرمز، سبز، آبی ، زرد و سیاه می باشد. و از ترکیب این رنگ ها به نسبت های مشخص رنگ های فرعی به دست می آید. و غلظت رنگ با کتیرا تنظیم می شود تا از پخش شدن رنگ روی پارچه جلوگیری شود. گیلیسرین و روغن کنجد و کرچک نیز در تمامی رنگ ها برای جلوگیری از خشک شدن رنگ در شیار داخل قالب و ایجاد محیط مناسب و زیاد شدن دوام آن ها مورد استفاده قرار می گیرد.

قالب های قلمکاری

قالب ها از چوب زالزاک و گلابی به دلیل قابلیت انعطاف پذیری و محکم بودن آن، ساخته می شود. طرح ریزی و اسکله کاری مراحل قالب سازی است. که توسط افراد ماهر و استادان مجرب و هنرمند انجام می شود. و بعد از آماده شدن با پیه چرب می شود تا چوب خشک نشود و ترک نخورد. برای یک شکل چهار رنگ باید چهار قالب به طور مجزا تهیه شود.

مراحل کار قلمکاری

گازری یا شستن پارچه عملیات مهم قلمکاری می باشد که آهار و ماد زائد پارچه از بین می رود. که برای این کار پارچه  را به مدت ۵  روز در رودخانه قرار می گیرد. سپس پارچه با پوست انار به رنگ نخودی در می آید و بعد از شستشو نوبت به نقش زنی پارچه می رسد. و هنرمند با قالب های چوبی و هر قالب یک رنگ نقوش را چاپ می کند و سپس ان را در آب روان شسته تا رنگ های اضافه آن خارج شود. بعد از خشک شدن پارچه ها تثبیت رنگ را حرارات دادن داخل آب جوش انجام می شود.

البته در حین تثبیت رنگ پوست اناز و مغز روناس نیز استفاده می شود. و در مرحله آخر منگوله زنی یا ریشه تابی انجام می شود و به بازار عرضه می شود. پارچه های قلمکاری به عنوان روتختی، سفره، رومیزی، سجاده، دستمال، روسری، شال گردن و … استفاده می شود.

مرغوبیت قلمکار

جنس پارچه زیر کار مهم است و کیفیت آن از عوامل موثر در کیفیت قلمکار می باشد. زیار اگر جنس خوبی نباشد رنگ به خوبی جذب نمی کند و در تنقوش نواقصی ایجاد می شود. رنگ نیز از عواملی است که تثبیت رنگ موثر می باشد که باعث می شود عمر قلمکار بیشتر باشد. نقوش و تعداد رنگ ها در بالا بردن کیفیت قلمکار مهم می باشد .

شیوه قلمکاری

قلمکار معمولی، قلمکار زرنگار، قلمکار هندی

روش های قلمکاری

سه روش برای چیت سازی وجود دارد

• استادکار قالب یا همان مهر که به آن باسمه هم می گویند. به خمیر کتیرا و یا موم آغشته وروی پارچه می زنند. پارچه را رنگ می کنند و قسمت های مهر شده سفید و  بدون رنگ باقی می ماند. در مرحله بعد مهر را شسته و با رنگ دیگر تکرار می کنند. در این روش گاهی رنگ ها تداخل پیدا می کند اما هنوز متدوال است و به صورت محدود استفاده می شود.
• استادکار مهر را روی پارچه می زند و وقتی پارچه را رنگ می کنند. رنگ این قسمت از مهر اثر می کند و ثابت می شود. و با شستن پارچه رنگ قسمت های دیگر می رود.
  این روش از مهم ترین روش های قلمکاری می بشاد و هنوز هم استفاده می شود.
• استادکار مهر را به رنگ آغشته کرده و روی پارچه می رند. و طرح مستقیما روی پارچه منتقل می شود. این روش مرسوم ترین روش قلمکاری می باشد. و هم با رنگ های طبیعی و هم رنگ های مصنوعی انجام می شود.

این مطلب در هفته نامه دیباگران شماره نود و پنجم به چاپ رسیده است.

در مورد دیگر صنایع دستی نجف‌آباد بیشتر بدانید

از سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ سازان معاصر دیدن کنید.